კურკუმა (Curcuma longa) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: კურკუმა (ლათ. Curcuma longa), ცნობილი როგორც ინდური ზაფრანა, ანუ ოქროს სანელებელი, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა კოჭასებრთა (Zingiberaceae) ოჯახიდან. იგი წარმოშობით სამხრეთ აზიიდანაა და ათასობით წლის ისტორია აქვს როგორც კულინარიული სანელებელი, საღებავი და, რაც მთავარია, ტრადიციული აიურვედული და ჩინური მედიცინის მნიშვნელოვანი კომპონენტი. დღეს კურკუმა მთელ მსოფლიოშია პოპულარული მისი პოტენციური ჯანმრთელობის სარგებლის გამო, რაც აქტიურად შეისწავლება თანამედროვე მეცნიერების მიერ.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: კოჭასებრნი (Zingiberaceae) – იგივე ოჯახი, რომელსაც მიეკუთვნება კოჭა (ჯანჯაფილი) და კარდამონი.
• გვარი: კურკუმა (Curcuma).
• სახეობა: Curcuma longa (ასევე ცნობილი როგორც Curcuma domestica).
• სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი.
• ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი.
• სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ზაფხულში. ფესურის მოსავალს იღებენ მცენარის მიწისზედა ნაწილის გახმობის შემდეგ, დარგვიდან დაახლოებით 8-10 თვეში.
• ღერო: მცენარეს აქვს მიწისქვეშა, ჰორიზონტალურად მზარდი, დატოტვილი, სახეცვლილი ღერო – ფესურა (Rhizome), რომელიც წარმოადგენს მცენარის ძირითად გამოყენებად ნაწილს. მიწისზედა ნაწილი ფოთლებისგან შედგება.
• ქერქი: ფესურა დაფარულია მოყავისფრო, თხელი კანით.
• ფოთლები: დიდი ზომის (სიგრძით 1 მეტრამდე), ლანცეტისებრი ან მოგრძო-ელიფსური ფორმის, მწვანე ფერის, გრძელყუნწიანი. ფოთლები ქმნიან ე.წ. ცრუ ღეროს.
• ყვავილები: შეკრებილია მკვრივ, თავთავისებრ ყვავილედში, რომელიც ვითარდება ცალკე საყვავილე ღეროზე ან ფოთლების როზეტის ცენტრიდან. თავად ყვავილები მოყვითალო-თეთრია, შეუმჩნეველი, თუმცა გარშემორტყმული არიან მკვეთრი ფერის (მომწვანო-თეთრი, ვარდისფერი ან იასამნისფერი) თანაყვავილედებით, რაც ყვავილედს დეკორატიულ სახეს აძლევს.
• ნაყოფი: სამბუდიანი კოლოფი, რომელიც კულტურაში იშვიათად ვითარდება. მცენარე ძირითადად მრავლდება ვეგეტატიურად - ფესურის დაყოფით.
• ფესვები: მცენარეს აქვს ძირითადი, ბოლქვისებრი ან ცილინდრული ფესურა, საიდანაც გამოდის მრავალრიცხოვანი გვერდითი, თითისებრი ფესურები. სწორედ ეს ფესურებია ძირითადი გამოყენებადი ნაწილი. ფესურის შიდა ნაწილი ხასიათდება კაშკაშა ნარინჯისფერ-ყვითელი შეფერილობით, რაც განპირობებულია კურკუმინის მაღალი შემცველობით.
• გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია სამხრეთ აზიაში, განსაკუთრებით ინდოეთსა და ინდონეზიაში. ფართოდ კულტივირებულია მსოფლიოს ტროპიკულ და სუბტროპიკულ რეგიონებში.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო და კულინარიული მიზნებისთვის ძირითადად გამოიყენება კურკუმას ფესურა (Curcumae longae rhizoma).

შეგროვების წესები: ფესურებს თხრიან მიწიდან მცენარის მიწისზედა ნაწილის გახმობის შემდეგ. ასუფთავებენ მიწისგან და წვრილი ფესვებისგან. ხშირად, ხარისხის გასაუმჯობესებლად და ფერის თანაბრად განაწილებისთვის, ფესურებს ხარშავენ ან ორთქლავენ, შემდეგ კი აშრობენ მზეზე ან სპეციალურ საშრობებში. გამხმარი ფესურა ხდება ძალიან მაგარი. შენახვამდე მას ხშირად ფქვავენ ფხვნილად. ინახება ჰერმეტულად დახურულ ჭურჭელში, ბნელ და მშრალ ადგილას.

ქიმიური შემადგენლობა

კურკუმას ფესურა მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:

• კურკუმინოიდები: (3-6%) – ეს არის პოლიფენოლური ნაერთები, რომლებიც კურკუმას ყვითელ ფერს და ძირითად სამკურნალო თვისებებს განაპირობებენ. მთავარი წარმომადგენელია კურკუმინი, ასევე შეიცავს დემეთოქსიკურკუმინს და ბისდემეთოქსიკურკუმინს.
• ეთერზეთი: (2-7%) – შეიცავს 100-ზე მეტ კომპონენტს, ძირითადია ტურმერონი, ატლანტონი, ზინგიბერენი, კურკუმენი. ეთერზეთი განაპირობებს კურკუმას დამახასიათებელ არომატს და ასევე ავლენს ბიოლოგიურ აქტივობას.
• პოლისაქარიდები: (უკონანები A, B, C, D).
• ცილები და ამინომჟავები.
• ფისები.
• მინერალები: კალიუმი, რკინა, მანგანუმი, მაგნიუმი, ფოსფორი.
• ვიტამინები: C, B ჯგუფი (მცირე რაოდენობით).

ფარმაკოლოგიური თვისებები

კურკუმას ფესურას და მის მთავარ კომპონენტს, კურკუმინს, მრავალმხრივი ფარმაკოლოგიური მოქმედება ახასიათებს:

• ანთების საწინააღმდეგო: ყველაზე კარგად შესწავლილი თვისება. კურკუმინი თრგუნავს ანთების გამომწვევ მრავალ ფაქტორს და ფერმენტს (NF-κB, TNF-α, COX-2, LOX და სხვა).
• ანტიოქსიდანტური: კურკუმინოიდები ძლიერი ანტიოქსიდანტებია, რომლებიც ანეიტრალებენ თავისუფალ რადიკალებს და აძლიერებენ ორგანიზმის საკუთარ ანტიოქსიდანტურ სისტემებს.
• ნაღველმდენი (ქოლეტური და ქოლაგოგური): ასტიმულირებს ნაღვლის წარმოქმნას და გამოყოფას, აუმჯობესებს ცხიმების მონელებას.
• ჰეპატოპროტექტორული: იცავს ღვიძლის უჯრედებს დაზიანებისგან.
• ანტიმიკრობული და ანტივირუსული: ავლენს აქტივობას ზოგიერთი ბაქტერიის, ვირუსის და სოკოს წინააღმდეგ.
• იმუნომოდულატორული: გავლენას ახდენს იმუნური სისტემის ფუნქციონირებაზე.
• ნეიროპროტექტორული: კვლევები მიუთითებს ტვინის უჯრედების დაცვის პოტენციალზე.
• ანტიკანცეროგენული (პოტენციური): მრავალი კვლევა მიმდინარეობს კურკუმინის როლის შესასწავლად სიმსივნური პროცესების პრევენციასა და მკურნალობაში.

გამოყენება მედიცინაში: კურკუმას ფესურა და მისი ექსტრაქტები გამოიყენება:

• ანთებითი დაავადებების დროს: ოსტეოართრიტი, რევმატოიდული ართრიტი (როგორც დამხმარე საშუალება).
• საჭმლის მონელების დარღვევების დროს: დისპეფსია, მეტეორიზმი, სიმძიმის შეგრძნება კუჭში.
• ღვიძლის და სანაღვლე გზების დაავადებების კომპლექსურ თერაპიაში.
• მეტაბოლური სინდრომის კომპლექსურ თერაპიაში.
• როგორც ზოგადი ანტიოქსიდანტური და იმუნიტეტის გამაძლიერებელი საშუალება.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში (განსაკუთრებით აიურვედაში) კურკუმას გამოყენების სპექტრი ძალიან ფართოა:

• ანთებითი პროცესების (მათ შორის სახსრების) სამკურნალოდ.
• საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად, კუჭის ტკივილის მოსახსნელად.
• ღვიძლის დაავადებების დროს.
• ჭრილობების, დამწვრობების, კანის დაავადებების სამკურნალოდ (გარეგანად).
• გაციების, ხველის, ყელის ტკივილის დროს (მაგ., ოქროს რძე).
• როგორც სისხლის გამწმენდი და მატონიზირებელი საშუალება.
• კოსმეტიკაში - სახის ნიღბების შემადგენლობაში.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: კურკუმას ფესურის სამკურნალო დოზებით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. სიფრთხილეა საჭირო ნაღველკენჭოვანი დაავადების, კუჭის მომატებული მჟავიანობის, სისხლის შედედების დარღვევების დროს. არ არის რეკომენდებული ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში მაღალი დოზებით მიღება. შესაძლოა ურთიერთქმედება სისხლის გამათხელებელ, დიაბეტის სამკურნალო და კუჭის მჟავიანობის დამწევ მედიკამენტებთან. დიდი დოზებით მიღებამ შეიძლება გამოიწვიოს კუჭის გაღიზიანება.