ასკილი (Rosa canina) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ასკილი (ლათ. Rosa canina) ფართოდ გავრცელებული ბუჩქოვანი მცენარეა ვარდისებრთა ოჯახიდან. ის გვხვდება ევროპაში, აზიაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. ასკილის ნაყოფი საუკუნეების განმავლობაში გამოიყენებოდა ხალხურ მედიცინაში, როგორც C ვიტამინის მდიდარი წყარო და სხვადასხვა დაავადებების სამკურნალო საშუალება. ასკილს ასევე იყენებენ კულინარიაში მურაბების, ჯემების, ჟელეების, ჩაის და სხვა სასმელების დასამზადებლად.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ვარდისებრთა (Rosaceae).
• გვარი: ვარდი (Rosa).
• სახეობა: Rosa canina (ჩვეულებრივი ასკილი, ძაღლის ვარდი). არსებობს ასკილის მრავალი სხვა სახეობაც.
• სიცოცხლის ფორმა: ბუჩქი.
• ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი.
• სიმწიფის პერიოდი: ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.
• ღერო: სწორმდგომი ან რკალისებურად გადახრილი, დაფარული მაგარი, ნამგლისებურად მოხრილი ეკლებით. ახალგაზრდა ყლორტები მწვანეა, მოგვიანებით ხევდება.
• ქერქი: ახალგაზრდა ტოტებზე გლუვია, მწვანე ან მოწითალო-ყავისფერი. ძველ ტოტებზე ქერქი მუქი ყავისფერია, დახეთქილი.
• ფოთლები: რთული, კენტფრთისებრი, შედგება 5-7 პატარა, ელიფსური ან კვერცხისებრი ფორმის, დაკბილული ფოთოლაკისგან. ფოთლის ზედაპირი გლუვია, მუქი მწვანე, ქვედა მხარე – ღია მწვანე, შებუსვილი.
• ყვავილები: მარტოული ან შეკრებილია 2-3-ად ფარისებრ ყვავილედებად. ყვავილები დიდია (3-5 სმ დიამეტრის), ორსქესიანი, ხუთფურცლიანი, ღია ვარდისფერი ან თეთრი, იშვიათად მუქი ვარდისფერი. აქვს სასიამოვნო სურნელი. ყვავილობს მაის-ივნისში.
• ნაყოფი: ცრუ ნაყოფი (ჰიპანთიუმი), წვნიანი, კენკრისებრი, ოვალური ან მომრგვალო ფორმის, გლუვი, პრიალა. ნაყოფის ფერი მწიფობისას იცვლება მწვანედან ნარინჯისფერში, შემდეგ კი მკვეთრ წითლად ან მუქ წითლად. ნაყოფის შიგნით მოთავსებულია მრავალრიცხოვანი თესლი (თესლურები), რომლებიც დაფარულია ბუსუსებით.
• ფესვები: მთავარღერძიანი, ძლიერ დატოტვილი ფესვთა სისტემა.
• გავრცელება: ფართოდაა გავრცელებული ევროპაში, აზიაში, ჩრდილოეთ აფრიკაში, ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში თითქმის ყველგან გვხვდება, როგორც ველურად, ისე კულტურაში. იზრდება ტყისპირებში, ბუჩქნარებში, მდელოებზე, მთის ფერდობებზე, გზისპირებზე.

სამკურნალო ნაწილები

ასკილის სამკურნალო ნაწილებს წარმოადგენს ნაყოფი (Fructus Rosae), ზოგჯერ ფესვები, ფოთლები და ყვავილებიც.

შეგროვების წესები: ნაყოფის შეგროვება ხდება სრული სიმწიფის პერიოდში, როდესაც ისინი მკვეთრ წითელ ფერს მიიღებენ (აგვისტო-ოქტომბერი). ნაყოფი უნდა იყოს მკვრივი, დაუზიანებელი. აშრობენ საშრობებში 40-60°C ტემპერატურაზე, ან ღია ცის ქვეშ, ჩრდილში, თხელ ფენად გაშლილს. გამხმარი ნაყოფი ინახება მშრალ, გრილ, ბნელ ადგილას, ჰერმეტულად დახურულ ჭურჭელში. ფოთლების და ყვავილების შეგროვება ხდება ყვავილობის პერიოდში.

ქიმიური შემადგენლობა

ასკილის ნაყოფი შეიცავს:

• ვიტამინებს: განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით C ვიტამინს (ასკორბინის მჟავას) (0.2-2%, ზოგჯერ 5%-მდე, რაც ბევრად აღემატება ლიმონსა და შავ მოცხარში C ვიტამინის შემცველობას), ასევე ვიტამინებს B1, B2, P (რუტინი), K, E (ტოკოფეროლი), კაროტინოიდებს (პროვიტამინი A).
• შაქრებს: გლუკოზა, ფრუქტოზა, საქაროზა (18-25%).
• ორგანულ მჟავებს: ლიმონის, ვაშლის, ოლეინის, ლინოლის, ლინოლენის და სხვა (2-3.5%).
• პექტინებს (3-4%).
• მთრიმლავ ნივთიერებებს (4-5%).
• ფლავონოიდებს: კვერცეტინი, იზოკვერციტრინი, კემპფეროლი, რუბიქსანტინი, ლიკოპინი და სხვა.
• მაკრო და მიკროელემენტებს: კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი, რკინა, მანგანუმი, ფოსფორი, ნატრიუმი, თუთია და სხვა.
• ეთერზეთს (მცირე რაოდენობით).

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ასკილის ნაყოფს აქვს მრავალმხრივი ფარმაკოლოგიური მოქმედება:

• ვიტამინური: C ვიტამინის მაღალი შემცველობის გამო, ასკილი ძლიერი ვიტამინური საშუალებაა. C ვიტამინი მონაწილეობს ორგანიზმში მიმდინარე ჟანგვა-აღდგენით პროცესებში, აძლიერებს იმუნიტეტს, ხელს უწყობს ქსოვილების რეგენერაციას.
• ანტიოქსიდანტური: C ვიტამინი, ფლავონოიდები და კაროტინოიდები იცავენ უჯრედებს თავისუფალი რადიკალების დამაზიანებელი მოქმედებისგან.
• ანთების საწინააღმდეგო: ამცირებს ანთებით პროცესებს.
• შარდმდენი: აქვს მსუბუქი შარდმდენი ეფექტი.
• ნაღველმდენი: ხელს უწყობს ნაღვლის წარმოქმნას და გამოყოფას.
• სისხლძარღვთა გამამაგრებელი: ამაგრებს სისხლძარღვების კედლებს (რუტინის შემცველობის გამო).
• მატონიზირებელი: ზრდის ორგანიზმის საერთო ტონუსს, ამცირებს დაღლილობას.

გამოყენება მედიცინაში: ასკილი გამოიყენება:

• ჰიპო და ავიტამინოზების (განსაკუთრებით C ვიტამინის) პროფილაქტიკისა და მკურნალობისთვის.
• გაციების და გრიპის დროს, როგორც იმუნიტეტის გამაძლიერებელი საშუალება.
• გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების დროს (ათეროსკლეროზი, ჰიპერტონია) – როგორც დამხმარე საშუალება.
• კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების დროს (დაქვეითებული მჟავიანობის მქონე გასტრიტი, ქოლეცისტიტი) – როგორც დამხმარე საშუალება.
• ანემიის დროს რკინის შეწოვის გასაუმჯობესებლად.
• როგორც ზოგადმატონიზირებელი საშუალება გადაღლის, გამოფიტვის, ინფექციური დაავადებების გადატანის შემდეგ.
• გარეგანად (ზეთის ან ნაყენის სახით) – ჭრილობების, დამწვრობების, კანის დაავადებების დროს.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში ასკილის ნაყოფი გამოიყენება იმავე ჩვენებებით, რაც ოფიციალურ მედიცინაში. დამატებით გამოიყენება:

• როგორც სისხლდენის შემაჩერებელი საშუალება (საშვილოსნოდან, ცხვირიდან სისხლდენის დროს).
• როგორც ჭიების საწინააღმდეგო საშუალება.
• თირკმელკენჭოვანი დაავადების დროს (ითვლება, რომ ხელს უწყობს კენჭების დაშლას, თუმცა ამის მეცნიერული მტკიცებულება არ არის საკმარისი).
• რევმატიზმის და პოდაგრის დროს.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ასკილის პრეპარატების გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ექიმის კონსულტაცია ქრონიკული დაავადებების (განსაკუთრებით კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის, თირკმელების), მედიკამენტების მიღების (განსაკუთრებით ანტიკოაგულანტების), ორსულობის და ლაქტაციის დროს. ასკილის ნაყოფის ბუსუსებმა შეიძლება გამოიწვიოს ლორწოვანი გარსის გაღიზიანება, ამიტომ ნაყენის/ჩაის მომზადებისას აუცილებელია მისი საგულდაგულოდ გაფილტვრა.