ფარსმანდუკი (Achillea millefolium)

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ფარსმანდუკი (Achillea millefolium) არის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული და მრავალმხრივი სამკურნალო მცენარე, რომლის ისტორია ლეგენდებითაა მოცული. მისი ლათინური სახელწოდება, Achillea, ბერძნული მითოლოგიის გმირს, აქილევსს, უკავშირდება, რომელიც, გადმოცემის თანახმად, ამ მცენარეს თავისი მეომრების ჭრილობების შესახორცებლად იყენებდა. სწორედ ამიტომ, მას საუკუნეების განმავლობაში "მეომრის ბალახს" (Herba militaris) უწოდებდნენ. ფარსმანდუკი დღემდე ინარჩუნებს თავის რეპუტაციას, როგორც უნივერსალური საშუალება, რომელიც გამოიყენება სისხლდენის შესაჩერებლად, ანთების ჩასაცხრობად და საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: რთულყვავილოვანთა (Asteraceae);
• გვარი: ფარსმანდუკი (Achillea);
• სახეობა: ჩვეულებრივი ფარსმანდუკი (Achillea millefolium L.);
• სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
• ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
• სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნისიდან სექტემბრამდე;
• ღერო: სწორმდგომი, დაღარული, მარტივი ან ზედა ნაწილში დატოტვილი, სიმაღლით 20-80 სმ, ხშირად შებუსული;
• ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
• ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, ლანცეტა ფორმის, ორმაგად ან სამმაგად ფრთისებრ-განკვეთილი მრავალრიცხოვან, წვრილ სეგმენტებად, რაც მას მაქმანისებრ, ჰაეროვან იერს აძლევს. სახეობის სახელი millefolium ნიშნავს "ათას ფოთოლს", რაც მის დამახასიათებელ გარეგნობაზე მიუთითებს. ფოთლები არომატულია;
• ყვავილები: პატარა კალათა ყვავილედები შეკრებილია ღეროს წვერზე მკვრივ, ფარისებრ ყვავილედში. თითოეული კალათა შედგება 5 (იშვიათად მეტი) ენისებრი, თეთრი ან მკრთალი ვარდისფერი ყვავილისგან ("ფურცლები") და ცენტრში განლაგებული მილისებრი, მოყვითალო ყვავილებისგან;
• ნაყოფი: პატარა, ბრტყელი, მოვერცხლისფრო-ნაცრისფერი თესლურა;
• ფესვები: ჰორიზონტალური, მხოხავი ფესურა მრავალრიცხოვანი წვრილი ფესვებით;
• გავრცელება: კოსმოპოლიტური მცენარეა, გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში. საქართველოში გვხვდება თითქმის ყველგან – მდელოებზე, მინდვრებში, გზის პირებზე, ტყის პირებსა და ბაღებში;

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ფარსმანდუკის მიწისზედა ნაწილი ყვავილობის დროს – ბალახი (Herba Millefolii) და ცალკე – ყვავილედები (Flores Millefolii).

შეგროვების წესები:

• ბალახი: აგროვებენ სრული ყვავილობის ფაზაში, მშრალ ამინდში. ჭრიან მცენარის ზედა, облиствებულ ნაწილს (დაახლოებით 15-20 სმ) ყვავილედებთან ერთად. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, გაშლილს ან მცირე კონებად შეკრულს;

ქიმიური შემადგენლობა

ფარსმანდუკის ბალახი შეიცავს ბიოაქტიური ნაერთების მდიდარ კომპლექსს:

• ეთერზეთი (1%-მდე): მისი შემადგენლობა ცვალებადია, თუმცა ხშირად შეიცავს ხამაზულენს (რომელიც ანიჭებს ზეთს ლურჯ ფერს და აქვს ძლიერი ანთების საწინააღმდეგო თვისება), კამფორას, პინენს, ბორნეოლს;
• სესქვიტერპენული ლაქტონები (სიმწარეები): (მაგ., ახილიცინი), რომლებიც ასტიმულირებენ საჭმლის მონელებას;
• ფლავონოიდები: (აპიგენინი, ლუტეოლინი), რომლებსაც აქვთ სპაზმოლიზური და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება;
• ალკალოიდი ახილეინი, რომელსაც უკავშირებენ სისხლდენის შემაჩერებელ თვისებას;
• მთრიმლავი ნივთიერებები (ტანინები), ვიტამინები K და C, ორგანული მჟავები;

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ფარსმანდუკის პრეპარატებს მრავალმხრივი ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:

• სისხლდენის შემაჩერებელი (ჰემოსტატიკური): ეს მისი ყველაზე ცნობილი თვისებაა. ის აჩქარებს სისხლის შედედებას და ამაგრებს კაპილარების კედლებს. გამოიყენება როგორც გარეგანი (ჭრილობები), ისე შინაგანი (საშვილოსნოს, ბუასილის) სისხლდენების დროს;
• ანთების საწინააღმდეგო: ეთერზეთში შემავალი ხამაზულენი და ფლავონოიდები ეფექტურად ამცირებენ ანთებით პროცესებს;
• სპაზმოლიზური: ადუნებს გლუვ კუნთებს, რაც ეფექტურია კუჭ-ნაწლავის ტრაქტისა და მტკივნეული მენსტრუაციის დროს გამოწვეული სპაზმების მოსახსნელად;
• საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი: სიმწარეები აუმჯობესებენ მადას, ასტიმულირებენ კუჭის წვენისა და ნაღვლის გამოყოფას;
• ოფლმდენი: ხელს უწყობს ოფლის გამოყოფას, რაც ეხმარება ორგანიზმს ტემპერატურის დარეგულირებაში გაციების დროს;

გამოყენება მედიცინაში:

• გარეგანი გამოყენება: როგორც სისხლდენის შემაჩერებელი და ანტისეპტიკური საშუალება მცირე ზომის ჭრილობების, ნახეთქების დასამუშავებლად. ასევე, პირის ღრუსა და ღრძილების ანთების დროს სავლებად;
• შინაგანი გამოყენება: მადის დაქვეითების, მეტეორიზმის, კუჭ-ნაწლავის სპაზმების დროს. გინეკოლოგიაში – მტკივნეული და ჭარბი მენსტრუაციის დროს. როგორც ოფლმდენი საშუალება გაციებისა და გრიპის საწყის ეტაპზე;

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში ფარსმანდუკი უნივერსალურ საშუალებად ითვლებოდა. ახალ, დანაყილ ფოთლებს პირდაპირ ჭრილობაზე იდებდნენ სისხლდენის შესაჩერებლად. მის ჩაის სვამდნენ თითქმის ყველა პრობლემის დროს – თავის ტკივილიდან დაწყებული, კუჭის აშლილობით დამთავრებული.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ფარსმანდუკის გამოყენებას აქვს უკუჩვენებები. მთავარი რისკ-ფაქტორია ინდივიდუალური აუტანლობა და ალერგია რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახის მცენარეების მიმართ (მაგ., გვირილა, ნეგო, ამბროზია). დაუშვებელია მისი გამოყენება ორსულობის პერიოდში, რადგან მას აქვს მენსტრუაციის მასტიმულირებელი ეფექტი. სიფრთხილით გამოიყენება სისხლის გამათხელებელი მედიკამენტების მიღებისას. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან.