კოჭა / ჯანჯაფილი (Zingiber officinale)

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: კოჭა, იგივე ჯანჯაფილი (Zingiber officinale), არის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და ფართოდ გამოყენებადი სანელებელი და სამკურნალო მცენარე მსოფლიოში. მისი ცხარე, გამორჩეული არომატი და გამათბობელი თვისებები მას აზიური კულინარიისა და ტრადიციული მედიცინის (აიურვედა, ტრადიციული ჩინური მედიცინა) ქვაკუთხედად აქცევს. გარდა მისი კულინარიული ღირებულებისა, კოჭა თანამედროვე მედიცინის მიერ აღიარებულია, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური ბუნებრივი საშუალება გულისრევის საწინააღმდეგოდ და მძლავრი ანთების საწინააღმდეგო აგენტი.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: კოჭასებრნი (Zingiberaceae). ამავე ოჯახს მიეკუთვნება კურკუმა და ილი (კარდამონი);
• გვარი: კოჭა (Zingiber);
• სახეობა: სამკურნალო კოჭა (Zingiber officinale Roscoe);
• სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
• ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
• სიმწიფის პერიოდი: ტროპიკული მცენარეა, ფესურის მოსავალს იღებენ დარგვიდან 8-10 თვის შემდეგ;
• ღერო: მიწისზედა ღერო (ცრუ ღერო) წარმოადგენს ერთმანეთზე მჭიდროდ შემოხვეულ ფოთლის ყუნწებს და სიმაღლეში 1 მეტრს აღწევს;
• ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
• ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, ვიწრო, ლანცეტისებრი, ბამბუკის ფოთლების მსგავსი;
• ყვავილები: ვითარდება ცალკე, უფრო მოკლე საყვავილე ღეროზე, რომელიც პირდაპირ ფესურიდან ამოდის. ყვავილები შეკრებილია მკვრივ, თავთავისებრ ყვავილედში და აქვს მომწვანო-მოყვითალო ფერი მეწამული კიდეებით. კულტურაში იშვიათად ყვავის;
• ნაყოფი: სამბუდიანი კოლოფი (კულტურაში თითქმის არ ვითარდება);
• ფესვები: მცენარის მთავარი და ყველაზე ღირებული ნაწილია მიწისქვეშა, ჰორიზონტალური, ხორციანი და დატოტვილი ფესურა. გარეგნულად ღია ყავისფერია, შიგნით – მოყვითალო და ბოჭკოვანი. აქვს უაღრესად ძლიერი, დამახასიათებელი, ცხარე და არომატული სუნი და გემო;
• გავრცელება: ველურ ბუნებაში არ გვხვდება. მისი სამშობლო სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაა. ფართოდაა კულტივირებული მსოფლიოს ტროპიკულ და სუბტროპიკულ რეგიონებში;

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო და კულინარიული მიზნებისთვის გამოიყენება კოჭას ფესურა (Rhizoma Zingiberis), როგორც ნედლი, ისე გამხმარი სახით.

შეგროვების წესები:

• ფესურა: თხრიან მას შემდეგ, რაც მცენარის მიწისზედა ნაწილი დაიწყებს გახმობას. ასუფთავებენ მიწისგან, რეცხავენ და იყენებენ ნედლად ან აშრობენ მზეზე. გაშრობისას მასში იზრდება ცხარე ნაერთების კონცენტრაცია;

ქიმიური შემადგენლობა

კოჭას ფესურის უნიკალური თვისებები განპირობებულია მისი რთული ქიმიური შემადგენლობით:

• ცხარე ნაერთები (ფენოლები): ეს არის მთავარი აქტიური კომპონენტები. ნედლ ფესურაში დომინირებს გინგეროლები, ხოლო გახმობისა და თერმული დამუშავებისას ისინი გარდაიქმნებიან შოგაოლებად, რომლებიც კიდევ უფრო ცხარეა. ასევე შეიცავს ზინგერონს;
• ეთერზეთი (1-3%-მდე): შეიცავს ზინგიბერენს, კურკუმენს და სხვა ტერპენოიდებს, რომლებიც მცენარეს დამახასიათებელ არომატს ანიჭებენ;
• სახამებელი, ვიტამინები (C, B ჯგუფი), მინერალები (კალიუმი, მაგნიუმი, მანგანუმი);

ფარმაკოლოგიური თვისებები

კოჭას გააჩნია კარგად შესწავლილი და კლინიკურად დადასტურებული ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• გულისრევის საწინააღმდეგო (ანტიემეტური): ეს მისი ყველაზე ცნობილი თვისებაა. გინგეროლები და შოგაოლები მოქმედებენ როგორც პერიფერიულად (აუმჯობესებენ კუჭ-ნაწლავის მოტორიკას), ისე ცენტრალურად (ბლოკავენ სეროტონინის რეცეპტორებს ტვინში), რაც ეფექტურად თრგუნავს სხვადასხვა წარმოშობის გულისრევას;
• ანთების საწინააღმდეგო: აინჰიბირებს ანთებითი პროსტაგლანდინებისა და ლეიკოტრიენების სინთეზს, რითაც ამცირებს ანთებასა და ტკივილს, განსაკუთრებით სახსრებში;
• საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი და მეტეორიზმის საწინააღმდეგო: აუმჯობესებს კუჭის წვენისა და ნაღვლის გამოყოფას, ხელს უწყობს აირების დაგროვების შემცირებას;
• ოფლმდენი და სისხლის მიმოქცევის მასტიმულირებელი: ათბობს ორგანიზმს და აძლიერებს პერიფერიულ სისხლის მიმოქცევას;

გამოყენება მედიცინაში:

• გულისრევა და ღებინება: ეფექტურია მგზავრობით გამოწვეული გულისრევის ("ზღვის ავადმყოფობა"), ორსულთა ტოქსიკოზის, პოსტოპერაციული და ქიმიოთერაპიით გამოწვეული გულისრევის დროს;
• საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა: გამოიყენება ოსტეოართრიტითა და რევმატოიდული ართრიტით გამოწვეული ტკივილისა და ანთების შესამსუბუქებლად;
• გაციება და გრიპი: როგორც გამათბობელი, ოფლმდენი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება;
• საჭმლის მომნელებელი სისტემა: დისპეფსიის, შებერილობისა და მადის დაქვეითების დროს;

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

მსოფლიოს მრავალ კულტურაში კოჭას ჩაი ლიმონითა და თაფლით ითვლება პირველ საშუალებად გაციების, ხველისა და ყელის ტკივილის დროს. აიურვედაში ის ცნობილია როგორც "უნივერსალური წამალი" და გამოიყენება საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად და ორგანიზმიდან "ტოქსინების" გამოსადევნად.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: კოჭა ზოგადად უსაფრთხო მცენარედ ითვლება, თუმცა:

• მაღალმა დოზებმა შეიძლება გამოიწვიოს გულძმარვა და კუჭ-ნაწლავის დისკომფორტი;
• სიფრთხილით გამოიყენება იმ პირებში, რომლებიც იღებენ სისხლის გამათხელებელ მედიკამენტებს (ანტიკოაგულანტებს), რადგან შეიძლება გაზარდოს სისხლდენის რისკი;
• ნაღველკენჭოვანი დაავადების მქონე პირებმა გამოყენებამდე უნდა გაიარონ კონსულტაცია ექიმთან, რადგან კოჭა აძლიერებს ნაღვლის გამოყოფას;
• ორსულობის დროს გულისრევის სამკურნალოდ გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია;