კატაბალახა (Valeriana officinalis)

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: კატაბალახა (Valeriana officinalis) არის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი, კარგად შესწავლილი და ფართოდ გამოყენებადი სამკურნალო მცენარე მსოფლიოში. მისი, როგორც ბუნებრივი დამამშვიდებელი საშუალების, ისტორია ანტიკური საბერძნეთისა და რომის ეპოქიდან იღებს სათავეს. მცენარის სახელწოდება მის უცნაურ თვისებაზე მიუთითებს – მისი გამხმარი ფესვის სპეციფიკური სუნი მიმზიდველია კატებისთვის. მიუხედავად მისი არასასიამოვნო არომატისა, კატაბალახა დღემდე რჩება ფიტოთერაპიის ოქროს სტანდარტად უძილობის, შფოთვისა და ნერვული დაძაბულობის ბუნებრივი მართვისთვის.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ცხრატყავასებრნი (Caprifoliaceae). ადრეულ კლასიფიკაციებში გამოყოფდნენ ცალკე კატაბალახასებრთა (Valerianaceae) ოჯახში;
• გვარი: კატაბალახა (Valeriana);
• სახეობა: სამკურნალო კატაბალახა (Valeriana officinalis L.);
• სიცოცხლის ფორმა: მაღალი, მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
• ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
• სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-აგვისტოში;
• ღერო: სწორმდგომი, ღრუ, დაღარული, სიმაღლით 2 მეტრამდე;
• ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
• ფოთლები: მოპირისპირედ განლაგებული, კენტფრთისებრ-განკვეთილი. თითოეული ფოთოლი შედგება 7-21 ლანცეტა ფორმის, დაკბილული კიდეების მქონე ფოთოლაკისგან;
• ყვავილები: პატარა, თეთრი ან მკრთალი ვარდისფერი, სურნელოვანი ყვავილები შეკრებილია ღეროს წვერზე დიდ, ფარისებრ ყვავილედებში;
• ნაყოფი: პატარა, მოგრძო თესლურა, რომელსაც თავზე აქვს ბუმბულისებრი ქოჩორი, რაც ხელს უწყობს ქარით გავრცელებას;
• ფესვები: მოკლე, ვერტიკალური ფესურა მრავალრიცხოვანი, წვრილი, მოყავისფრო-მოყვითალო დამატებითი ფესვებით. ახალ ფესვს სუნი თითქმის არ აქვს, ხოლო გახმობის პროცესში იძენს უაღრესად ძლიერ, სპეციფიკურ და დამახასიათებელ სუნს;
• გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ევროპასა და აზიის ზომიერ სარტყელში. იზრდება ტენიან ადგილებში – მდინარეების ნაპირებზე, ჭაობიან მდელოებსა და ტენიან ტყეებში;

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება კატაბალახას ფესურა და ფესვები (Rhizoma cum radicibus Valerianae), რომლებსაც აგროვებენ მცენარის სიცოცხლის მეორე წელს.

შეგროვების წესები:

• ფესვები: თხრიან გვიან შემოდგომაზე, როდესაც მცენარის მიწისზედა ნაწილი ხმება, ან ადრე გაზაფხულზე. ასუფთავებენ მიწისგან, რეცხავენ გამდინარე წყალში და აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას არაუმეტეს 40°C ტემპერატურაზე, რათა არ დაიკარგოს აქტიური ნივთიერებები;

ქიმიური შემადგენლობა

კატაბალახას ფესვების ქიმიური შემადგენლობა ძალიან რთული და კომპლექსურია. მისი ეფექტი განპირობებულია არა ერთი, არამედ რამდენიმე ნაერთთა ჯგუფის სინერგიული მოქმედებით:

• სესქვიტერპენები: მთავარი აქტიური კომპონენტებია ვალერენის მჟავა და მისი წარმოებულები, რომლებიც განაპირობებენ მცენარის დამამშვიდებელ ეფექტს;
• ვალეპოტრიატები: (ვალტრატი, იზოვალტრატი), არასტაბილური ნაერთები, რომლებიც შენახვისას იშლება;
• ეთერზეთი: შეიცავს ბორნილის იზოვალერიანატს, რომელიც მონაწილეობს სპეციფიკური სუნის ფორმირებაში;
• ფლავონოიდები, ალკალოიდები და ამინომჟავა გამა-ამინობუტირმჟავა (GABA);

ფარმაკოლოგიური თვისებები

კატაბალახას პრეპარატებს გააჩნია კარგად შესწავლილი ფარმაკოლოგიური თვისებები:

• სედატიური და ანქსიოლიზური (შფოთვის საწინააღმდეგო): ეს მისი მთავარი თვისებაა. კატაბალახას აქტიური ნაერთები, განსაკუთრებით ვალერენის მჟავა, ურთიერთქმედებენ ტვინში არსებულ გამა-ამინობუტირმჟავას (GABA) სისტემასთან. GABA არის მთავარი შემაკავებელი ნეიროტრანსმიტერი, რომელიც ამცირებს ნერვული სისტემის აგზნებადობას. კატაბალახა ხელს უშლის GABA-ს დაშლას და აძლიერებს მის მოქმედებას, რაც იწვევს მოდუნებასა და შფოთვის შემცირებას;
• საძილე (ჰიპნოზური): ის არ იწვევს ძლიერ, ხელოვნურ ძილს, არამედ ამშვიდებს ნერვულ სისტემას, ამცირებს ჩაძინებისთვის საჭირო დროს და აუმჯობესებს ძილის ხარისხსა და სტრუქტურას;
• სპაზმოლიზური: ადუნებს გლუვი კუნთების სპაზმს, რაც ეფექტურია ნერვული ფონის გამო კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის სპაზმების დროს;

გამოყენება მედიცინაში:

კატაბალახა არის აღიარებული სამკურნალო საშუალება შემდეგი მდგომარეობების დროს:

• უძილობა და ძილის დარღვევები;
• ნერვული აგზნებადობა, შფოთვა, დაძაბულობა;
• ნევრასთენია, ვეგეტონევროზი;
• ნერვული ეტიოლოგიის გულ-სისხლძარღვთა და საჭმლის მომნელებელი სისტემის ფუნქციური დარღვევები (მაგ., ტაქიკარდია, ნაწლავების სპაზმი);

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში კატაბალახა იყო უნივერსალური "გულის წვეთები" და დამამშვიდებელი საშუალება. მას იყენებდნენ "ნერვების", ისტერიის, თავის ტკივილის, შაკიკისა და ეპილეფსიის დროსაც კი. მისი გამოყენების ტრადიცია ჰიპოკრატესა და გალენუსის დროიდან მოდის.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: კატაბალახა ზოგადად უსაფრთხო მცენარედ ითვლება.

• იწვევს ძილიანობას, ამიტომ მისი მიღების შემდეგ დაუშვებელია ავტომობილის მართვა და კონცენტრაციასთან დაკავშირებული სამუშაოს შესრულება;
• სიფრთხილით გამოიყენება სხვა სედატიურ საშუალებებთან (მათ შორის ალკოჰოლთან) ერთად, რადგან შეიძლება გააძლიეროს მათი ეფექტი;
• იშვიათ შემთხვევებში, ზოგიერთ ადამიანში შეიძლება გამოიწვიოს პარადოქსული რეაქცია – აგზნება და შფოთვა;
• არ არის რეკომენდებული ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში ექიმთან კონსულტაციის გარეშე;

ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან.