კოთხუჯი (Acorus calamus)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: კოთხუჯი (Acorus calamus), რომელსაც საქართველოში ასევე **ლენცოფას** ან **ჭაობის ირისას** უწოდებენ, არის მრავალწლოვანი, წყლის მოყვარული ბალახოვანი მცენარე. იგი უძველესი დროიდან ცნობილია თავისი უნიკალური, ძლიერი და სასიამოვნო არომატით. მცენარე განსაკუთრებით ფასობს აიურვედულ მედიცინაში, სადაც "ვაჩას" სახელით არის ცნობილი და გამოიყენება მეხსიერებისა და გონებრივი შესაძლებლობების გასაუმჯობესებლად. ევროპულ ფიტოთერაპიაში კი კოთხუჯის ფესურა აღიარებულია, როგორც ერთ-ერთი საუკეთესო მწარე ტონიკი, რომელიც აუმჯობესებს მადასა და საჭმლის მონელებას.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ლენცოფასებრნი (Acoraceae);
- გვარი: ლენცოფა (Acorus);
- სახეობა: ჩვეულებრივი ლენცოფა (Acorus calamus L.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივლისში;
- ღერო: მიწისზედა საყვავილე ღერო სამწახნაგოვანია, უფოთლო;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ფესვთანური, გრძელი (1 მეტრამდე), ხმლისებრი, ირისის ფოთლების მსგავსი. გასრესისას გამოყოფს ძლიერ, სასიამოვნო არომატს;
- ყვავილები: პატარა, მომწვანო-მოყვითალო, შეკრებილია ცილინდრულ ტარო ყვავილედში, რომელიც თითქოს გვერდიდან გამოდის ერთ-ერთი ფოთლისმაგვარი საბურველიდან;
- ნაყოფი: წვნიანი, წითელი ფერის კენკრა (ჩვენს პირობებში იშვიათად იმწიფებს);
- ფესვები: მცენარის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი. ჰორიზონტალური, სქელი, დატოტვილი, სურნელოვანი ფესურა მრავალრიცხოვანი დამატებითი ფესვებით. გარეგნულად მომწვანო-მოყავისფროა, შიგნით – თეთრი ან მოვარდისფრო;
- გავრცელება: გავრცელებულია ევრაზიასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. იზრდება ჭაობებში, მდინარეების, ტბებისა და არხების დაჭაობებულ ნაპირებზე;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება კოთხუჯის ფესურა (Rhizoma Calami).
შეგროვების წესები:
- ფესურა: თხრიან ადრე გაზაფხულზე ან გვიან შემოდგომაზე. ასუფთავებენ მიწისგან, რეცხავენ, ჭრიან 15-20 სმ სიგრძის ნაჭრებად და აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას ან საშრობში არაუმეტეს 30-35°C ტემპერატურაზე, რათა არ დაიკარგოს ეთერზეთი;
ქიმიური შემადგენლობა
კოთხუჯის ფესურა შეიცავს ბიოაქტიური ნაერთების კომპლექსს:
- ეთერზეთი (5%-მდე): მისი მთავარი კომპონენტია ფენილპროპანი ბეტა-აზარონი. ეთერზეთში ასევე შედის კალამენი, პინენი, კამფენი და სხვა ტერპენოიდები. ბეტა-აზარონის შემცველობა დამოკიდებულია მცენარის გეოგრაფიულ წარმოშობაზე და ის პოტენციურად ტოქსიკური ნაერთია;
- სიმწარეები: გლიკოზიდი აკორინი, რომელიც ასტიმულირებს გემოს რეცეპტორებს;
- მთრიმლავი ნივთიერებები, ფისები, ლორწო, ასკორბინის მჟავა (C ვიტამინი);
ფარმაკოლოგიური თვისებები
კოთხუჯის ფესურას გააჩნია შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი (მწარე ტონიკი): ეს მისი მთავარი და აღიარებული თვისებაა. სიმწარე აკორინი აღიზიანებს პირის ღრუს გემოს რეცეპტორებს, რაც რეფლექტორულად აძლიერებს კუჭის წვენის სეკრეციას, აუმჯობესებს მადას და საჭმლის მონელებას;
- მეტეორიზმის საწინააღმდეგო (კარმინატიული): ეთერზეთი ადუნებს ნაწლავების გლუვი კუნთების სპაზმს და ხელს უწყობს აირების დაგროვების შემცირებას;
- ნაღველმდენი და სპაზმოლიზური: აუმჯობესებს ნაღვლის გამოყოფას და ხსნის სანაღვლე გზების სპაზმს;
- ანტიმიკრობული და ფუნგიციდური (სოკოს საწინააღმდეგო);
გამოყენება მედიცინაში:
კოთხუჯის ფესურის ნაყენი, ნახარში და ექსტრაქტი გამოიყენება საჭმლის მომნელებელი სისტემის ფუნქციური დარღვევების დროს:
- უმადობა;
- დაბალი მჟავიანობით მიმდინარე გასტრიტი;
- მეტეორიზმი, შებერილობა, ნაწლავების კოლიკა;
- როგორც დამხმარე საშუალება ქოლეცისტიტისა და სანაღვლე გზების დისკინეზიის კომპლექსურ თერაპიაში;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში კოთხუჯის ფესურას იყენებდნენ კუჭის ტკივილის, გულძმარვის, დიარეისა და კბილის ტკივილის დროს (ღეჭავდნენ ფესურას). აიურვედაში ის ითვლება ერთ-ერთ საუკეთესო მცენარედ მეტყველების, მეხსიერებისა და ცენტრალური ნერვული სისტემის ფუნქციონირების გასაუმჯობესებლად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: კოთხუჯის ზოგიერთი სახესხვაობა, განსაკუთრებით აზიური წარმოშობის, შეიცავს დიდი რაოდენობით ბეტა-აზარონს, რომელიც მიჩნეულია პოტენციურ კანცეროგენად. მისი უკონტროლო და ხანგრძლივი გამოყენება დაუშვებელია!
- სამკურნალოდ გამოიყენება მხოლოდ ევროპული ან ამერიკული სახესხვაობები, რომლებშიც ბეტა-აზარონის შემცველობა მინიმალურია;
- კატეგორიულად აკრძალულია ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში;
- არ გამოიყენება კუჭის მაღალი მჟავიანობისა და წყლულოვანი დაავადების გამწვავების დროს;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის ან კვალიფიციური ფიტოთერაპევტის კონსულტაცია.