ბაბუაწვერა (Taraxacum officinale) - სრული ბოტანიკური აღწერა
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ბაბუაწვერა (ლათ. Taraxacum officinale), ასევე ცნობილი როგორც სამკურნალო ბაბუაწვერა, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახიდან. იგი ფართოდაა გავრცელებული მსოფლიოს ზომიერ სარტყელში და ხშირად გვხვდება მდელოებზე, მინდვრებში, გზისპირებზე, ბაღებსა და ბოსტნებში. მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად სარეველად მიიჩნევა, ბაბუაწვერას დიდი ხნის ისტორია აქვს როგორც საკვები (ახალგაზრდა ფოთლები სალათებში) და სამკურნალო მცენარე.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: რთულყვავილოვანთა (Asteraceae).
- გვარი: ბაბუაწვერა (Taraxacum).
- სახეობა: Taraxacum officinale (სამკურნალო ბაბუაწვერა). აღსანიშნავია, რომ ეს ხშირად განიხილება, როგორც აგრეგატული სახეობა, რომელიც აერთიანებს მრავალ მცირე, მსგავს სახეობას (აპომიქტური მიკროსახეობები).
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ძირითადად გაზაფხულზე და ზაფხულის დასაწყისში (აპრილი-ივნისი), თუმცა შეუძლია განმეორებით იყვავილოს შემოდგომამდე. ნაყოფი მწიფდება ყვავილობიდან მალევე.
- ღერო: ბაბუაწვერას აქვს არა ნამდვილი ღერო, არამედ უფოთლო საყვავილე ღერო (ყუნწი, იგივე საისრე), რომელიც ღრუა, ცილინდრული, 5-50 სმ სიმაღლის (დამოკიდებულია პირობებზე). გადატეხისას გამოყოფს რძისებრ წვენს (ლატექსი).
- ქერქი: არ აქვს (ბალახოვანი მცენარეა).
- ფოთლები: ყველა ფოთოლი შეკრებილია ფესვისპირა როზეტად. ფოთლები მოგრძო-ლანცეტისებრია, ფორმით ცვალებადი, ხშირად ღრმად დაკბილული ან ფრთისებრ განკვეთილი, ნაკვთები მიმართულია ფოთლის ძირისკენ. ფოთლები შეიძლება იყოს შიშველი ან ოდნავ შებუსვილი.
- ყვავილები: ყვითელი ფერის, ენისებრი, შეკრებილია ერთ კალათა ყვავილედში, რომელიც მოთავსებულია საყვავილე ყუნწის წვერზე. კალათა შედგება მხოლოდ ენისებრი ყვავილებისგან. ყვავილედი იხურება ღამით და უამინდობისას.
- ნაყოფი: თესლურა, მოგრძო ფორმის, ზედა ნაწილში წვრილი წვერით, რომელზეც განვითარებულია ქოჩორი (pappus) - თეთრი ბუსუსების ერთობლიობა, რომელიც ქარის მეშვეობით თესლის გავრცელებას უწყობს ხელს. თესლურები ერთად ქმნიან დამახასიათებელ სფეროსებრ თავაკს.
- ფესვები: კარგად განვითარებული მთავარღერძა ფესვი, ხორცოვანი, საკმაოდ სქელი (2 სმ-მდე) და გრძელი (20-60 სმ). გარედან მუქი ყავისფერი ან შავია, შიგნით - თეთრი. გადატეხისას გამოყოფს რძისებრ წვენს.
- გავრცელება: კოსმოპოლიტური მცენარეა, გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ ზონაში, ასევე შეტანილია სხვა კონტინენტებზეც. საქართველოში ძალიან ფართოდაა გავრცელებული თითქმის ყველგან.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ბაბუაწვერას ფესვები (Taraxaci radix), ფოთლები (Taraxaci folium), ზოგჯერ მთლიანი მცენარე ფესვთან ერთად (Taraxaci herba cum radice), იშვიათად - ყვავილები.
შეგროვების წესები:
- ფესვები: აგროვებენ ადრე გაზაფხულზე (ფოთლების გამოჩენამდე) ან გვიან შემოდგომაზე (ფოთლების ჭკნობის შემდეგ), როდესაც ფესვი ყველაზე მეტად მდიდარია ინულინით. ფესვებს თხრიან, ასუფთავებენ მიწისგან, რეცხავენ ცივ წყალში, ჭრიან და აშრობენ საშრობებში 40-50°C ტემპერატურაზე, ან კარგად განიავებად, ბნელ ადგილას.
- ფოთლები: აგროვებენ ახალგაზრდა მცენარეებს, ყვავილობამდე (გაზაფხულზე). აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას.
- ყვავილები: აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში.
შეგროვებული ნედლეული ინახება მშრალ, გრილ, სინათლისგან დაცულ ადგილას.
ქიმიური შემადგენლობა
ბაბუაწვერას სხვადასხვა ნაწილი მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებებით:
ფესვები:
- ინულინი: პოლისაქარიდი, პრებიოტიკი (შემცველობა მაღალია შემოდგომაზე, 40%-მდე).
- სესქვიტერპენული ლაქტონები (მწარე ნივთიერებები): ტარაქსაცინი, ტარაქსაცერიდი.
- ტრიტერპენული ნაერთები: ტარაქსასტეროლი, ტარაქსეროლი.
- ფენოლური მჟავები: ქლოროგენის, ცინქორის.
- კალიუმის მარილები: მაღალი შემცველობა.
- სხვა მინერალები: კალციუმი, რკინა.
- ვიტამინები: B ჯგუფი, C (მცირე რაოდენობით).
- სტეროლები.
ფოთლები:
- ვიტამინები: განსაკუთრებით მდიდარია A ვიტამინით (კაროტინოიდების სახით), C, K, B ჯგუფის ვიტამინებით.
- მინერალები: კალიუმი (ძალიან მაღალი შემცველობა), კალციუმი, რკინა, მაგნიუმი.
- სესქვიტერპენული ლაქტონები (მწარე ნივთიერებები).
- ფლავონოიდები: ლუტეოლინი, აპიგენინი.
- ფენოლური მჟავები.
- კუმარინები.
მთლიანი მცენარე: შეიცავს რძისებრ წვენს (ლატექსს).
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ბაბუაწვერას პრეპარატებს აქვს შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- შარდმდენი (დიურეზული): განსაკუთრებით ფოთლები, კალიუმის მაღალი შემცველობის გამო.
- ნაღველმდენი (ქოლეტური) და ნაღვლის გამომყოფი (ქოლაგოგური): ძირითადად ფესვები, მწარე ნივთიერებების ხარჯზე. ასტიმულირებს ნაღვლის წარმოქმნას და გამოყოფას.
- მადის აღმძვრელი და საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი: მწარე ნივთიერებების (სესქვიტერპენული ლაქტონების) გამო.
- ანთების საწინააღმდეგო: სხვადასხვა კომპონენტის კომპლექსური მოქმედებით.
- ანტიოქსიდანტური: ფლავონოიდების, კაროტინოიდების, C ვიტამინის შემცველობის გამო.
- პრებიოტიკული: ფესვებში ინულინის მაღალი შემცველობის გამო (ხელს უწყობს სასარგებლო ნაწლავური ბაქტერიების ზრდას).
- ჰეპატოპროტექტორული (ღვიძლის დამცავი): ზოგიერთი კვლევა მიუთითებს ამ ეფექტზე.
- მსუბუქი საფაღარათო: ფესვების შემთხვევაში.
გამოყენება მედიცინაში: ბაბუაწვერა გამოიყენება:
- საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად, მადის ასამაღლებლად: განსაკუთრებით ატონიური დისპეფსიის დროს.
- ღვიძლის და სანაღვლე გზების დაავადებების კომპლექსურ თერაპიაში: როგორც ნაღველმდენი საშუალება.
- როგორც მსუბუქი შარდმდენი საშუალება: შეშუპების, საშარდე გზების ზოგიერთი დაავადების დროს.
- ყაბზობის დროს: როგორც მსუბუქი საფაღარათო საშუალება (ფესვები).
- როგორც ვიტამინებისა და მინერალების წყარო.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ბაბუაწვერა ძალიან ფართოდ გამოიყენება:
- ღვიძლის გასაწმენდად და ნაღვლის ბუშტის კენჭების დროს.
- კანის დაავადებების დროს: ეგზემა, ფურუნკულოზი, გამონაყარი (როგორც შინაგანად, ისე გარეგანად).
- რევმატიზმის, ართრიტის დროს.
- ანემიის დროს.
- როგორც ზოგადგამაჯანსაღებელი, მატონიზირებელი საშუალება.
- დიაბეტის დროს (როგორც დამხმარე საშუალება).
- ახალგაზრდა ფოთლებს იყენებენ სალათებში, ფესვებს ხალავენ და იყენებენ ყავის სუროგატად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ბაბუაწვერას პრეპარატების გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. სიფრთხილეა საჭირო ნაღვლის სადინარების დახშობის, ნაღველკენჭოვანი დაავადების, კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადების, ჰიპერაციდული გასტრიტის დროს. ბაბუაწვერამ შეიძლება გამოიწვიოს ალერგიული რეაქციები (განსაკუთრებით რთულყვავილოვანთა ოჯახის მცენარეებზე ალერგიის მქონე პირებში). დიდი დოზებით მიღებამ შეიძლება გამოიწვიოს დიარეა ან კუჭის გაღიზიანება. მნიშვნელოვანია ექიმთან კონსულტაცია ორსულობის, ლაქტაციის, მედიკამენტების (განსაკუთრებით შარდმდენები, ლითიუმის პრეპარატები, ანტიკოაგულანტები) მიღების დროს.