ღოლო (Rumex) - სრული ბოტანიკური აღწერა

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ღოლო (ლათ. Rumex) მიეკუთვნება მატიტელასებრთა (Polygonaceae) ოჯახს. ეს გვარი აერთიანებს მრავალწლოვან, იშვიათად ერთწლოვან ბალახოვან მცენარეებს, რომლებიც ფართოდ არიან გავრცელებული მთელ მსოფლიოში, განსაკუთრებით ზომიერ სარტყელში. საქართველოშიც მრავალი სახეობა გვხვდება. ღოლოს ზოგიერთი სახეობა გამოიყენება საკვებად (მაგ., მჟაუნა), ზოგი კი სარეველაა. ზოგიერთ სახეობას იყენებენ ხალხურ მედიცინაშიც.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: მატიტელასებრთა (Polygonaceae).
• გვარი: ღოლო (Rumex).
• სახეობა: გვარი მოიცავს 200-მდე სახეობას. ყველაზე ცნობილი და გავრცელებულია: ჩვეულებრივი მჟაუნა (Rumex acetosa), ბაღის მჟაუნა (Rumex patientia), წყლის ღოლო (Rumex aquaticus), ხუჭუჭა ღოლო (Rumex crispus), ბლაგვი ღოლო (Rumex obtusifolius) და სხვა. ამ აღწერაში ძირითადი აქცენტი გაკეთდება ზოგადად გვარის მახასიათებლებზე.
• სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი.
• ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი, იშვიათად ერთწლოვანი ან ორწლოვანი.
• სიმწიფის პერიოდი: ნაყოფი მწიფდება სახეობის მიხედვით, ზაფხულში ან შემოდგომაზე.
• ღერო: სწორმდგომი, მარტივი ან დატოტვილი, ხშირად წითელი ან მოწითალო ელფერით, სიმაღლე 30 სმ-დან 1.5 მ-მდე (ზოგჯერ მეტიც).
• ქერქი: ღერო დაფარულია გლუვი კანით, ზოგჯერ ოდნავ დაღარული.
• ფოთლები: ფოთლები მორიგეობითაა განლაგებული, ფორმა და ზომა ცვალებადია სახეობის მიხედვით. შეიძლება იყოს ლანცეტისებრი, კვერცხისებრი, ისრისებრი, კიდემთლიანი ან ოდნავ დაკბილული. ქვედა ფოთლები ჩვეულებრივ ყუნწიანია, ზედა - მჯდომარე ან მოკლეყუნწიანი. ხშირია სათანადო ფოთლები (განსაკუთრებით ღეროს ძირში).
• ყვავილები: ყვავილები პატარაა, მომწვანო, მოწითალო ან მოყვითალო, შეკრებილია საგველა ყვავილედებად. ყვავილედი შეიძლება იყოს მეჩხერი ან მკვრივი. ყვავილები ორსქესიანია ან ერთსქესიანი (ამ შემთხვევაში მცენარე შეიძლება იყოს ერთსახლიანი ან ორსახლიანი).
• ნაყოფი: სამწახნაგოვანი, პრიალა თესლურა.
• ფესვები: სახეობების უმეტესობას აქვს კარგად განვითარებული მთავარღერძიანი ფესვი, ზოგს - ფესურა.
• გავრცელება: ფართოდაა გავრცელებული თითქმის მთელ მსოფლიოში, გარდა უკიდურესი ჩრდილოეთისა და უდაბნოებისა. იზრდება მდელოებზე, ველებზე, ტყისპირებზე, გზისპირებზე, ბაღებში, ბოსტნებში, როგორც სარეველა.

სამკურნალო ნაწილები

ზოგიერთი სახეობის ღოლოს ფოთლებს, ფესვებს და თესლს იყენებენ ხალხურ მედიცინაში. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ზოგიერთი სახეობა შეიცავს ოქსალატებს, რომელთა დიდი რაოდენობით მიღება საზიანოა. ოფიციალურ მედიცინაში ღოლოს გამოყენება შეზღუდულია.

შეგროვების წესები: ფოთლების შეგროვება ხდება ყვავილობამდე ან ყვავილობის დასაწყისში, მშრალ ამინდში. ფესვებს აგროვებენ შემოდგომაზე, ან ადრე გაზაფხულზე. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, ან საშრობებში. გამხმარი ნედლეული ინახება მშრალ, გრილ ადგილას.

ქიმიური შემადგენლობა

ღოლოს სხვადასხვა ნაწილი (სახეობის მიხედვით) შეიცავს:

• მთრიმლავ ნივთიერებებს: განსაკუთრებით ფესვებში.
• ფლავონოიდებს: კვერცეტინი, რუტინი, ჰიპეროზიდი და სხვა.
• ანტრაქინონებს: ქრიზოფანოლი, ემოდინი და სხვა (განსაკუთრებით ფესვებში).
• ორგანულ მჟავებს: ოქსილის (მჟაუნის) მჟავა (განსაკუთრებით ფოთლებში), ვაშლის, ლიმონის და სხვა.
• ვიტამინებს: C ვიტამინი, K ვიტამინი, კაროტინოიდები.
• მინერალურ ნივთიერებებს: რკინა, კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი და სხვა.
• ეთერზეთებს (მცირე რაოდენობით).

ფარმაკოლოგიური თვისებები

ღოლოს ზოგიერთი სახეობის პრეპარატებს (სახეობის და გამოყენებული ნაწილის მიხედვით) აქვს შემდეგი თვისებები:

• საფაღარათო: ანტრაქინონების შემცველობის გამო (განსაკუთრებით ფესვებში).
• შემკვრელი: მთრიმლავი ნივთიერებების შემცველობის გამო.
• ანთების საწინააღმდეგო: ფლავონოიდების შემცველობის გამო.
• ანტიოქსიდანტური: ფლავონოიდების და ვიტამინების შემცველობის გამო.
• სისხლდენის შემაჩერებელი: K ვიტამინის და მთრიმლავი ნივთიერებების შემცველობის გამო.
• შარდმდენი (სუსტი): ზოგიერთი სახეობა.
• ნაღველმდენი(სუსტი): ზოგიერთი სახეობა.

გამოყენება მედიცინაში: ოფიციალურ მედიცინაში ღოლოს ზოგიერთი სახეობა (მაგ., Rumex crispus, Rumex obtusifolius) გამოიყენება შეზღუდულად, ძირითადად, როგორც საფაღარათო საშუალება (ფესვების პრეპარატები). თუმცა, არსებობს უკეთ შესწავლილი და უსაფრთხო ალტერნატივები. ზოგიერთი სახეობა გამოიყენება ჰომეოპათიაში.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში ღოლოს სხვადასხვა სახეობას იყენებენ საკმაოდ ფართოდ, თუმცა სიფრთხილით:

• ყაბზობის დროს: ფესვების ნახარში ან ნაყენი (მცირე დოზებით!).
• დიარეის დროს: ფოთლების ან თესლის ნახარში (მთრიმლავი ნივთიერებების გამო).
• კანის დაავადებების დროს: ფურუნკულოზი, ეგზემა, დამწვრობა (ფოთლების ნახარში ან ნაყენი - გარეგანად).
• პირის ღრუს და ყელის ანთებების დროს: გამოსავლებად.
• რევმატიზმის, პოდაგრის დროს: როგორც ტკივილგამაყუჩებელი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება.
• სისხლდენის შესაჩერებლად
• როგორც ჭიის საწინააღმდეგო საშუალება.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: ღოლოს ზოგიერთი სახეობა შეიცავს ოქსალატებს, რომელთა დიდი რაოდენობით მიღებამ შეიძლება გამოიწვიოს თირკმელების დაზიანება. განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით ოქსალატებს შეიცავს მჟაუნა. ღოლოს პრეპარატების გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ექიმის კონსულტაცია ქრონიკული დაავადებების, მედიკამენტების მიღების, ორსულობის და ლაქტაციის დროს. არ გამოიყენოთ ღოლოს პრეპარატები თვითნებურად, განსაკუთრებით ხანგრძლივად. ზოგიერთი სახეობის ფესვები შეიცავს ანტრაქინონებს, რომლებსაც აქვთ საფაღარათო მოქმედება. მათი გამოყენებაც ექიმის გარეშე დაუშვებელია.