მაყვალი (Rubus fruticosus) | მწვანე აფთიაქი
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: მაყვალი (Rubus fruticosus aggregate) გაცილებით მეტია, ვიდრე უბრალოდ ზაფხულის გემრიელი ნაყოფი. ეს ეკლიანი ბუჩქი, რომელიც ვარდისებრთა ოჯახის თვალსაჩინო წარმომადგენელია, უძველესი დროიდან გამოიყენება როგორც საკვებად, ასევე სამკურნალოდ. მისი ისტორია ანტიკურ საბერძნეთსა და რომში იწყება, სადაც მის ფოთლებსა და ფესვებს სხვადასხვა დაავადების სამკურნალოდ იყენებდნენ. დღეს, თანამედროვე მეცნიერება ადასტურებს, რომ მაყვლის ნაყოფი და ფოთლები ბიოაქტიური ნაერთების, განსაკუთრებით ანტიოქსიდანტებისა და მთრიმლავი ნივთიერებების, მდიდარი წყაროა, რაც მას ფიტოთერაპიაში მნიშვნელოვან ადგილს უმკვიდრებს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ვარდისებრნი (Rosaceae). ამ ოჯახში ერთიანდება ისეთი ცნობილი მცენარეები, როგორიცაა ვარდი, ვაშლი, ჟოლო და მარწყვი.
- გვარი: მაყვალი (Rubus).
- სახეობა: Rubus fruticosus agg. (აგრეგატი) – ეს ტერმინი გამოიყენება, რადგან მაყვალი აერთიანებს მრავალ მსგავს, მჭიდროდ დაკავშირებულ სახეობასა და ჰიბრიდს.
- სიცოცხლის ფორმა: ფოთოლმცვენი, ეკლიანი ბუჩქი.
- ხანგრძლივობა: ფესვთა სისტემა მრავალწლიანია, ხოლო მიწისზედა ყლორტები (ღეროები) – ორწლიანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივლისში, ხოლო ნაყოფი მწიფდება ივლის-აგვისტოში.
- ღერო: გრძელი, რკალისებურად მოხრილი ან გართხმული, დაფარული მყარი და ბასრი ეკლებით. პირველი წლის ყლორტები (პრიმოკანები) იზრდება ვეგეტატიურად, ხოლო მეორე წლის ყლორტებზე (ფლორიკანებზე) ვითარდება ყვავილები და ნაყოფი, რის შემდეგაც ისინი ხმება.
- ქერქი: ახალგაზრდა ყლორტები მომწვანო-მოწითალოა, ხოლო ასაკთან ერთად მერქნება და მუქ ყავისფერ ფერს იღებს.
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, რთული, თათისებრი ან ფრთისებრი, შედგება 3-5 კვერცხისებრი ფორმის ფოთოლაკისგან. ფოთოლაკების კიდეები დაკბილულია, ქვედა მხარე კი ხშირად უფრო ღია ფერისაა.
- ყვავილები: თეთრი ან ვარდისფერი, ხუთფურცლიანი, დიამეტრით 2-3 სმ, შეკრებილი მტევნისებრ ყვავილედებში.
- ნაყოფი: რთული ნაყოფედი, რომელიც შედგება მრავალი პატარა, წვნიანი კურკიანასგან. თავდაპირველად მწვანეა, შემდეგ წითლდება და სრული სიმწიფისას მუქ, მოშავო-იისფერ ფერს იღებს. ჟოლოსგან განსხვავებით, მოწყვეტისას ყუნწის ნაწილი (ყვავილსაჯდომი) ნაყოფში რჩება.
- ფესვები: ძლიერი, მხოხავი ფესურა, რომელიც ყოველწლიურად ახალ ყლორტებს იძლევა.
- გავრცელება: ფართოდაა გავრცელებული ევროპასა და აზიაში. საქართველოში გვხვდება თითქმის ყველგან – ტყის პირებში, გზის პირებზე, ხევებსა და მიტოვებულ ადგილებში.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება მაყვლის ფოთლები (Folium Rubi fruticosi), ნაყოფი (Fructus Rubi fruticosi) და იშვიათად ფესვი (Radix Rubi fruticosi).
შეგროვების წესები:
- ფოთლები: აგროვებენ ყვავილობამდე ან ყვავილობის პერიოდში, მზიან, მშრალ ამინდში. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას.
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის დროს, როდესაც კენკრა ადვილად სცილდება ყუნწს. გამოიყენება ნედლი, გამხმარი ან გადამუშავებული (სიროფი, ჯემი) სახით.
- ფესვი: თხრიან გვიან შემოდგომაზე, ვეგეტაციის დასრულების შემდეგ. ასუფთავებენ, ჭრიან და აშრობენ.
ქიმიური შემადგენლობა
მაყვლის ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ფოთლები: შეიცავს დიდი რაოდენობით მთრიმლავ ნივთიერებებს (ტანინებს), ფლავონოიდებს (კვერცეტინი, კემპფეროლი), ორგანულ მჟავებს (ლიმონის, ვაშლის), C ვიტამინს.
- ნაყოფი: უმდიდრესია ანთოციანინებით (განსაკუთრებით ციანიდინ-3-გლუკოზიდი), რომლებიც ანიჭებენ მას მუქ ფერს. ასევე შეიცავს C და K ვიტამინებს, მანგანუმს, ბოჭკოს, ფენოლურ მჟავებს (ელაგის მჟავა).
- ფესვი: ასევე მდიდარია მთრიმლავი ნივთიერებებით.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
მაყვლის ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ფოთლები: მთრიმლავი ნივთიერებების მაღალი შემცველობის გამო, ფოთლებს გააჩნია გამოხატული შემკვრელი (ასტრინგენტული) და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება.
- ნაყოფი: ანთოციანინების წყალობით, ნაყოფი არის უძლიერესი ანტიოქსიდანტი. მას ასევე გააჩნია ანთების საწინააღმდეგო, სისხლძარღვების გამამაგრებელი და იმუნომოდულატორული თვისებები.
გამოყენება მედიცინაში:
- ფოთლების ნახარში და ჩაი: ოფიციალურ მედიცინაში (განსაკუთრებით ევროპის ქვეყნებში) გამოიყენება როგორც დამხმარე საშუალება არასპეციფიკური, მწვავე დიარეის დროს. ასევე, გამოიყენება პირის ღრუსა და ხახის ანთებითი პროცესების (გინგივიტი, სტომატიტი, ფარინგიტი) დროს სავლებად.
- ნაყოფი: რეკომენდებულია როგორც ფუნქციური საკვები გულ-სისხლძარღვთა სისტემის ჯანმრთელობისთვის, იმუნიტეტის გასაძლიერებლად და ორგანიზმის ანტიოქსიდანტური დაცვის გასაძლიერებლად.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში მაყვლის ფოთლების ჩაი ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული საშუალებაა ფაღარათის, პირის ღრუს წყლულებისა და ანგინის დროს. ნაყოფისგან დამზადებულ სიროფს იყენებენ ხველის, გაციებისა და იმუნიტეტის დაქვეითებისას. ფესვის ნახარში გამოიყენებოდა დიზენტერიისა და უფრო ძლიერი შემკვრელი ეფექტის მისაღებად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: მაყვალი ზოგადად უსაფრთხო მცენარედ ითვლება, თუმცა ფოთლების ნახარშის დიდი რაოდენობით მიღებამ, მასში შემავალი ტანინების გამო, მგრძნობიარე კუჭის მქონე პირებში შეიძლება გამოიწვიოს დისკომფორტი. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სხვა მედიკამენტებს ან გაქვთ ქრონიკული დაავადებები.