ლურჯი მოცვი (Vaccinium spp.)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ლურჯი მოცვი (Vaccinium spp.) პატარა, მუქი კენკრაა, რომელიც დიდი ხანია აღიარებულია როგორც უგემრიელეს საკვებად, ასევე მძლავრ სამკურნალო საშუალებად. მისი, როგორც მხედველობის გამაუმჯობესებელი მცენარის, რეპუტაცია განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო ომის დროს გავრცელდა, თუმცა მისი გამოყენების ისტორია გაცილებით შორეულ წარსულში იღებს სათავეს. თანამედროვე მეცნიერება აქტიურად იკვლევს მის შემადგენლობაში შემავალ უნიკალურ ნაერთებს, ანთოციანინებს, რომლებიც განაპირობებენ მის უმთავრეს ფარმაკოლოგიურ თვისებებს – ანტიოქსიდანტურ, სისხლძარღვების დამცავ და მხედველობის გამაუმჯობესებელ ეფექტებს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: მანანასებრნი (Ericaceae). ამავე ოჯახს მიეკუთვნება შტოში, მოცხარი და როდოდენდრონი.
- გვარი: მოცვი (Vaccinium).
- სახეობა: ტერმინი "ლურჯი მოცვი" აერთიანებს რამდენიმე სახეობას. სამკურნალო თვისებებით განსაკუთრებით გამოირჩევა ევროპული მოცვი, იგივე ჩვეულებრივი მოცვი (Vaccinium myrtillus), რომელიც საქართველოშიც იზრდება, ხოლო კულტურაში ფართოდაა გავრცელებული მაღალბუჩქოვანი ამერიკული მოცვი (Vaccinium corymbosum).
- სიცოცხლის ფორმა: დაბალმზარდი, ფოთოლმცვენი ბუჩქი.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფი მწიფდება ივლის-აგვისტოში.
- ღერო: ძლიერ დატოტვილი, წახნაგოვანი. ახალგაზრდა ყლორტები მწვანეა, ხოლო ასაკთან ერთად მერქნება და მონაცრისფრო-ყავისფერ ფერს იღებს.
- ქერქი: ასაკოვან ღეროებზე ქერქი თხელია და შეიძლება ოდნავ აქერცვლადი იყოს.
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, მარტივი, კვერცხისებრი ფორმის, წვრილად დაკბილული კიდეებით. ფერი ღია მწვანეა, შემოდგომაზე კი მოწითალო-მეწამულ ფერს იღებს.
- ყვავილები: პატარა, ზარისებრი ან დოქისებრი ფორმის, მომწვანო-ვარდისფერი, ჩამოკიდებული.
- ნაყოფი: სფეროსებრი კენკრა, დიამეტრით 6-10 მმ. ფერი მუქი ლურჯიდან მოშავო-იისფრამდე მერყეობს, დაფარულია ცვილისებრი მონაცრისფრო ნაფიფქით. ველური მოცვის (V. myrtillus) რბილობი მუქი იისფერია, ხოლო კულტივირებული ჯიშების – მომწვანო-თეთრი.
- ფესვები: მხოხავი ფესურა, რომელიც ქმნის ზედაპირულ, ბოჭკოვან ფესვთა სისტემას.
- გავრცელება: ველური მოცვი (V. myrtillus) გავრცელებულია ჩრდილოეთ ევროპასა და აზიაში, მათ შორის კავკასიაში, უპირატესობას ანიჭებს წიწვოვან ტყეებსა და მჟავე ნიადაგებს.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ლურჯი მოცვის მწიფე ნაყოფი (Fructus Myrtilli), როგორც ახალი, ისე გამხმარი სახით, და იშვიათად – ფოთლები (Folium Myrtilli).
შეგროვების წესები:
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის პერიოდში, მშრალ ამინდში. სამკურნალო ექსტრაქტების დასამზადებლად უპირატესობა ენიჭება ველურ მოცვს (V. myrtillus) აქტიური ნივთიერებების მაღალი კონცენტრაციის გამო. ნაყოფს აშრობენ სპეციალურ საშრობებში 50-60°C ტემპერატურაზე.
- ფოთლები: აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას.
ქიმიური შემადგენლობა
ლურჯი მოცვის ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ნაყოფი: უმდიდრესია ანთოციანინებით (1%-მდე), რომლებიც წარმოადგენენ პიგმენტებს და განაპირობებენ კენკრის მუქ ფერს. ასევე შეიცავს C და K ვიტამინებს, მანგანუმს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, პექტინს, ორგანულ მჟავებს (ლიმონის, ვაშლის).
- ფოთლები: შეიცავს დიდი რაოდენობით მთრიმლავ ნივთიერებებს (ტანინებს), ფლავონოიდებს (კვერცეტინი, იზოკვერცეტინი), ირიდოიდებს და ნაერთ გლუკოქინინს.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ლურჯი მოცვის ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ნაყოფი: ანთოციანინების წყალობით, ნაყოფს გააჩნია გამოხატული ანტიოქსიდანტური, ანთების საწინააღმდეგო და კაპილარების დამცავი (ვასოპროტექტორული) თვისებები. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მისი რეტინოპროტექტორული ეფექტი – ის აუმჯობესებს თვალის ბადურის სისხლმომარაგებას, აჩქარებს მხედველობის პიგმენტის, როდოპსინის, აღდგენას და აძლიერებს მხედველობას დაბალი განათების პირობებში (ღამის მხედველობა).
- ფოთლები: ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, ფოთლებს აქვს შემკვრელი (ასტრინგენტული) მოქმედება. ტრადიციულად, მას ასევე მიაწერენ ჰიპოგლიკემიურ (სისხლში შაქრის დამწევ) ეფექტს, თუმცა ეს კლინიკურად ნაკლებადაა დადასტურებული.
გამოყენება მედიცინაში:
- ნაყოფის ექსტრაქტი და ჩაი: გამოიყენება სხვადასხვა ოფთალმოლოგიური პრობლემის დროს: ღამის სიბრმავე, დიაბეტური და ჰიპერტონული რეტინოპათია, ბადურის დეგენერაციული ცვლილებები. ასევე, გამოიყენება პერიფერიული სისხლის მიმოქცევის გასაუმჯობესებლად (მაგ., ვენების ვარიკოზული გაგანიერება, კაპილარების მომატებული მტვრევადობა). გამხმარი ნაყოფის ნახარში გამოიყენება როგორც შემკვრელი საშუალება დიარეის დროს.
- ფოთლების ნახარში: იშვიათად, როგორც დამხმარე საშუალება პირის ღრუს ანთებითი პროცესების დროს სავლებად და დიარეის სამკურნალოდ.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში გავრცელებულია ლეგენდა ბრიტანელი მფრინავების შესახებ, რომლებიც მეორე მსოფლიო ომის დროს ღამის ფრენების წინ მოცვის ჯემს მიირთმევდნენ მხედველობის გასაუმჯობესებლად. მოცვის ნაყოფის ნახარში და ჩაი პოპულარული საშუალებაა კუჭ-ნაწლავის აშლილობისას, ხოლო ფოთლების ჩაის იყენებდნენ შაქრიანი დიაბეტის საწყის სტადიებზე.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ლურჯი მოცვის ნაყოფი ზოგადად უსაფრთხოდ ითვლება, თუმცა ფოთლების ხანგრძლივმა და ჭარბმა გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი ეფექტები. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სისხლის გამათხელებელ ან შაქრის დამწევ მედიკამენტებს.