მარწყვი (Fragaria × ananassa)

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: მარწყვი (Fragaria × ananassa) მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული და საყვარელი კენკროვანი კულტურაა, რომელიც ცნობილია თავისი დამახასიათებელი არომატით, მკვეთრი წითელი ფერითა და ტკბილი გემოთი. თუმცა, მისი კულინარიული ღირებულების მიღმა, მარწყვი და განსაკუთრებით მისი ველური წინაპარი (Fragaria vesca), საუკუნეების განმავლობაში გამოიყენებოდა ტრადიციულ მედიცინაში. თანამედროვე კვლევები ადასტურებენ, რომ მარწყვის ნაყოფი და ფოთლები ბიოაქტიური ნაერთების, განსაკუთრებით ანტიოქსიდანტებისა და ვიტამინების, მდიდარი წყაროა, რაც მას არა მხოლოდ გემრიელ, არამედ ჯანმრთელობისთვის სასარგებლო პროდუქტად აქცევს.

ბოტანიკური აღწერა

• ოჯახი: ვარდისებრნი (Rosaceae). ამავე ოჯახს მიეკუთვნება ვაშლი, მსხალი, მაყვალი და ჟოლო.
• გვარი: მარწყვი (Fragaria).
• სახეობა: ბაღის მარწყვი (Fragaria × ananassa) წარმოადგენს ორი ამერიკული სახეობის ჰიბრიდს. ველურად მზარდი ტყის მარწყვი კი ცნობილია როგორც Fragaria vesca.
• სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე.
• ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი.
• სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს გაზაფხულზე, ხოლო ნაყოფი მწიფდება გვიანი გაზაფხულიდან ზაფხულის შუა პერიოდამდე, ჯიშის მიხედვით.
• ღერო: მცენარეს აქვს დამოკლებულ ღერო (გვირგვინი), საიდანაც ვითარდება ფოთლების როზეტი. ვეგეტატიური გამრავლებისთვის იგი ივითარებს გრძელ, მხოხავ ყლორტებს, იგივე ულვაშებს (სტოლონებს), რომლებიც მიწაზე ეფინება და ახალ მცენარეებს იძლევა.
• ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია.
• ფოთლები: შეკრებილია ფესვთანურ როზეტში. ფოთოლი რთულია, სამფოთოლაკიანი. თითოეული ფოთოლაკი კვერცხისებრია, დაკბილული კიდეებით და დაფარულია რბილი ბუსუსებით.
• ყვავილები: თეთრი, იშვიათად ვარდისფერი, ხუთფურცლიანი, ყვითელი ცენტრით, შეკრებილია ფარისებრ ყვავილედებში.
• ნაყოფი: ის, რასაც ჩვენ ნაყოფს ვუწოდებთ, სინამდვილეში არის ცრუ ნაყოფი – გაზრდილი და გამსხვილებული, წვნიანი ყვავილსაჯდომი. მცენარის ნამდვილი ნაყოფებია პატარა, ყვითელი "თესლები" (ბოტანიკურად – თესლურები), რომლებიც მის ზედაპირზეა განლაგებული.
• ფესვები: ბოჭკოვანი, ზედაპირული ფესვთა სისტემა.
• გავრცელება: კულტივირებულია მსოფლიოს ზომიერ სარტყლებში. ველური მარწყვი (Fragaria vesca) გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ტყეებსა და მდელოებზე, მათ შორის საქართველოშიც.

სამკურნალო ნაწილები

სამკურნალო მიზნებისთვის ტრადიციულ მედიცინაში ძირითადად გამოიყენება ველური მარწყვის (Fragaria vesca) ფოთლები (Folium Fragariae) და ფესურა (Rhizoma Fragariae). თანამედროვე მედიცინა და ნუტრიციოლოგია კი აქცენტს აკეთებს კულტივირებული მარწყვის ნაყოფის სასარგებლო თვისებებზე.

შეგროვების წესები:

• ფოთლები: აგროვებენ მცენარის ყვავილობის პერიოდში. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას.
• ფესურა: თხრიან ადრე გაზაფხულზე ან გვიან შემოდგომაზე. ასუფთავებენ მიწისგან და აშრობენ.
• ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის დროს. გამოიყენება ნედლი, გაყინული ან გამხმარი სახით.

ქიმიური შემადგენლობა

მარწყვის ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:

• ნაყოფი: შეიცავს დიდი რაოდენობით C ვიტამინს, მანგანუმს, ფოლიუმის მჟავას (B9) და კალიუმს. განსაკუთრებით მდიდარია ანტიოქსიდანტებით: ანთოციანინებით (რომლებიც ანიჭებენ წითელ ფერს), ელაგის მჟავით და ფლავონოიდებით (კვერცეტინი, კემპფეროლი).
• ფოთლები და ფესურა: უმთავრესად შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს (ტანინებს), ფლავონოიდებს, ასკორბინის მჟავას (C ვიტამინი) და ეთერზეთებს.

ფარმაკოლოგიური თვისებები

მარწყვის ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:

• ნაყოფი: კვლევებით დადასტურებულია მისი ძლიერი ანტიოქსიდანტური და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება. ანთოციანინები და ელაგის მჟავა იცავს უჯრედებს ოქსიდაციური სტრესისგან, ხელს უწყობს გულ-სისხლძარღვთა სისტემის ჯანმრთელობას (აუმჯობესებს სისხლის მიმოქცევას, არეგულირებს ქოლესტერინის დონეს) და აუმჯობესებს კოგნიტურ ფუნქციებს.
• ფოთლები და ფესურა: ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, მათ გააჩნიათ გამოხატული შემკვრელი (ასტრინგენტული) თვისებები.

გამოყენება მედიცინაში:

• ნაყოფი: რეკომენდებულია როგორც ფუნქციური საკვები გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების პროფილაქტიკისთვის, იმუნიტეტის გასაძლიერებლად და ორგანიზმის ზოგადი ტონუსის ასამაღლებლად.
• ფოთლების ნახარში და ჩაი: ტრადიციულ ფიტოთერაპიაში გამოიყენება როგორც დამხმარე საშუალება არასპეციფიკური დიარეის, კუჭ-ნაწლავის აშლილობისა და პირის ღრუს ანთებითი პროცესების (გინგივიტი, სტომატიტი) დროს სავლებად.

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ხალხურ მედიცინაში ველური მარწყვის ფოთლების ჩაი პოპულარული საშუალებაა ფაღარათის, ნივთიერებათა ცვლის მოსაწესრიგებლად და როგორც "სისხლის გამწმენდი" საშუალება. ნაყოფს იყენებდნენ ავიტამინოზის, ანემიისა და ნიკრისის ქარის დროს.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: მარწყვი ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული საკვები ალერგენია. ალერგიისადმი მიდრეკილმა პირებმა ის სიფრთხილით უნდა გამოიყენონ. ფოთლების ნახარშის დიდი რაოდენობით მიღებამ, მასში შემავალი ტანინების გამო, მგრძნობიარე კუჭის მქონე პირებში შეიძლება გამოიწვიოს დისკომფორტი. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სხვა მედიკამენტებს ან გაქვთ ქრონიკული დაავადებები.