ტყის მარწყვი (Fragaria vesca)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ტყის მარწყვი (Fragaria vesca), ხშირად მოხსენიებული როგორც ველური ან ევროპული მარწყვი, არის ბალახოვანი მცენარე, რომელიც თანამედროვე ბაღის მარწყვის წინაპარია. თავის კულტივირებულ შთამომავალთან შედარებით, ტყის მარწყვი გამოირჩევა გაცილებით მცირე ზომის, მაგრამ შეუდარებლად ინტენსიური არომატისა და გემოს მქონე ნაყოფით. უძველესი დროიდან, მისი ნაყოფი დელიკატესად ითვლებოდა, ხოლო ფოთლები და ფესურა ევროპულ ხალხურ მედიცინაში ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს შემკვრელ და ანთების საწინააღმდეგო საშუალებას წარმოადგენდა.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ვარდისებრნი (Rosaceae).
- გვარი: მარწყვი (Fragaria).
- სახეობა: ტყის მარწყვი (Fragaria vesca L.).
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს აპრილიდან ივნისამდე, ნაყოფი მწიფდება ივნის-ივლისში.
- ღერო: მცენარეს აქვს მოკლე, ვერტიკალური ფესურა, საიდანაც ვითარდება ფოთლების როზეტი და გრძელი, მხოხავი ყლორტები (ულვაშები ანუ სტოლონები), რომლებიც მიწაზე ეფინება და ახალი მცენარეების წარმოქმნით უზრუნველყოფს ვეგეტატიურ გამრავლებას.
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია.
- ფოთლები: შეკრებილია ფესვთანურ როზეტში, გრძელყუნწიანი, რთული, სამფოთოლაკიანი. თითოეული ფოთოლაკი კვერცხისებრია, დაკბილული კიდეებით, ღია მწვანე ფერის და დაფარულია რბილი ბუსუსებით.
- ყვავილები: თეთრი, ხუთფურცლიანი, ყვითელი ცენტრით, შეკრებილია მცირერიცხოვან ყვავილედებში.
- ნაყოფი: ცრუ ნაყოფი, რომელიც წარმოადგენს გამსხვილებულ, წვნიან ყვავილსაჯდომს. იგი გაცილებით პატარაა ბაღის მარწყვზე, კონუსური ფორმის, მკვეთრი წითელი ფერის და ძალიან არომატული. ნამდვილი ნაყოფები (თესლურები) განლაგებულია მის ზედაპირზე.
- ფესვები: მოკლე, მრავალთავა ფესურა დამატებითი, ბოჭკოვანი ფესვებით.
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში – ევროპაში, აზიასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში გვხვდება ტყეებში, ტყის პირებში, მდელოებსა და ბუჩქნარებში.
სამკურნალო ნაწილები
ფიტოთერაპიაში გამოიყენება ტყის მარწყვის ფოთლები (Folium Fragariae), ფესურა ფესვებით (Rhizoma cum radicibus Fragariae) და მწიფე ნაყოფი (Fructus Fragariae).
შეგროვების წესები:
- ფოთლები: აგროვებენ მცენარის ყვავილობის პერიოდში, ყუნწების გარეშე. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს.
- ფესურა ფესვებით: თხრიან ადრე გაზაფხულზე, ვეგეტაციის დაწყებამდე, ან გვიან შემოდგომაზე. ასუფთავებენ მიწისგან, რეცხავენ და აშრობენ.
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის დროს. გამოიყენება ნედლი, გაყინული ან გამხმარი სახით.
ქიმიური შემადგენლობა
ტყის მარწყვის ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ფოთლები და ფესურა: უმთავრესად შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს (ტანინებს) (10%-მდე), ფლავონოიდებს (კვერცეტინი), ასკორბინის მჟავას (C ვიტამინი) და ეთერზეთების კვალს.
- ნაყოფი: მდიდარია C ვიტამინით, მანგანუმით, ფოლიუმის მჟავით (B9). განსაკუთრებით ფასობს ანტიოქსიდანტების მაღალი შემცველობით, როგორიცაა ანთოციანინები და ელაგის მჟავა.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ტყის მარწყვის ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ფოთლები და ფესურა: ტანინების მაღალი კონცენტრაციის გამო, მათ გააჩნიათ გამოხატული შემკვრელი (ასტრინგენტული), ანთების საწინააღმდეგო და ანტიდიარეული თვისებები. ისინი ხელს უწყობენ კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ლორწოვანი გარსის გამკვრივებას და ანთების შემცირებას.
- ნაყოფი: ანტიოქსიდანტების მაღალი შემცველობის წყალობით, ნაყოფს აქვს ანტიოქსიდანტური, იმუნომასტიმულირებელი და ზოგადგამაჯანსაღებელი მოქმედება.
გამოყენება მედიცინაში:
- ფოთლებისა და ფესურის ნახარში: ტრადიციულ ფიტოთერაპიაში გამოიყენება როგორც დამხმარე საშუალება არასპეციფიკური, მწვავე დიარეის, ენტერიტისა და კოლიტის დროს. ასევე, გამოიყენება პირის ღრუსა და ხახის ანთებითი პროცესების (გინგივიტი, სტომატიტი) დროს სავლებად.
- ნაყოფი: რეკომენდებულია როგორც ფუნქციური საკვები ავიტამინოზის, ანემიისა და ორგანიზმის ზოგადი ტონუსის დაქვეითების დროს.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ტყის მარწყვის ფოთლების ჩაი ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული სასმელია, რომელსაც იყენებდნენ როგორც "სისხლის გამწმენდ", შარდმდენ და ნივთიერებათა ცვლის მარეგულირებელ საშუალებას. მას ასევე სვამდნენ გაციების, ნიკრისის ქარისა და საშარდე გზების პრობლემების დროს. ფესურის ნახარში ითვლებოდა უფრო ძლიერ საშუალებად დიზენტერიის სამკურნალოდ.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: მარწყვი ზოგიერთ ადამიანში იწვევს ალერგიულ რეაქციებს. ფოთლებისა და ფესურის ნახარშის ხანგრძლივმა ან ჭარბმა მიღებამ, მასში შემავალი ტანინების გამო, მგრძნობიარე კუჭის მქონე პირებში შეიძლება გამოიწვიოს დისკომფორტი ან ყაბზობა. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სხვა მედიკამენტებს ან გაქვთ ქრონიკული დაავადებები.