ვაზი (Vitis vinifera)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ვაზი (Vitis vinifera) კაცობრიობის ისტორიაში ერთ-ერთი უძველესი და უმნიშვნელოვანესი კულტივირებული მცენარეა. საქართველოში, რომელიც ვაზის კულტურის სამშობლოდ ითვლება, იგი არა მხოლოდ სოფლის მეურნეობის, არამედ ეროვნული იდენტობის განუყოფელი ნაწილია. მიუხედავად იმისა, რომ ვაზი უპირველესად ყურძენთან და ღვინოსთან ასოცირდება, მისი სამკურნალო პოტენციალი გაცილებით ფართოა. თანამედროვე მეცნიერება აქტიურად იკვლევს ვაზის ფოთლების, წიპწისა და ნაყოფის კანის უნიკალურ თვისებებს, რომლებიც მდიდარია უძლიერესი ანტიოქსიდანტებით და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია სისხლძარღვთა ჯანმრთელობისთვის.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ვაზისებრნი (Vitaceae);
- გვარი: ვაზი (Vitis);
- სახეობა: კულტურული ვაზი (Vitis vinifera L.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი, მხვიარა, მერქნიანი ლიანა;
- ხანგრძლივობა: ძალიან ხანგრძლივი, შეუძლია იცოცხლოს ასეულობით წელი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტოდან ოქტომბრის ჩათვლით, ჯიშის მიხედვით;
- ღერო: გრძელი, მოქნილი ღერო (რქი), რომელიც საყრდენს ეხვევა ულვაშების (მოდიფიცირებული ყლორტების) საშუალებით;
- ქერქი: ასაკოვან ღეროებზე ქერქი მუქი ყავისფერია, ბოჭკოვანი და გრძივ ზოლებად სცილდება;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, დიდი, 3-5 ნაკვთიანი, თათისებრ-დანაკვთული, დაკბილული კიდეებით;
- ყვავილები: პატარა, მომწვანო, შეუმჩნეველი, შეკრებილია რთულ, საგველა ყვავილედებში. გამოირჩევა სასიამოვნო, ნაზი სურნელით;
- ნაყოფი: წვნიანი კენკრა – ყურძენი, რომელიც შეკრებილია სხვადასხვა ზომისა და ფორმის მტევნებად. კენკრის ფერი, ზომა და გემო დამოკიდებულია ჯიშზე. ნაყოფის შიგნით მოთავსებულია 1-4 მაგარი თესლი – წიპწა;
- ფესვები: მძლავრი, ღრმა და ფართოდ გაშლილი ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ხმელთაშუა ზღვის აუზში, ცენტრალურ ევროპასა და სამხრეთ-დასავლეთ აზიაში. კულტივირებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, მათ შორის საქართველოში, სადაც ვაზის უძველესი ენდემური ჯიშებია შემორჩენილი;
სამკურნალო ნაწილები
ფარმაცევტული და სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ვაზის ფოთლები (განსაკუთრებით წითელი ვაზის ჯიშების), ნაყოფის კანი და წიპწა (თესლი). ეს ნაწილები წარმოადგენენ ბიოაქტიური ნაერთების კონცენტრირებულ წყაროს.
შეგროვების წესები:
- ფოთლები: წითელი ვაზის ფოთლებს აგროვებენ შემოდგომაზე, რთველის შემდეგ, როდესაც ისინი მაქსიმალურად წითელ ფერს იღებენ. აშრობენ და იყენებენ ექსტრაქტების დასამზადებლად;
- წიპწა და კანი: ეს ნაწილები ძირითადად ღვინის წარმოების გვერდითი პროდუქტია (ჭაჭა). მათ გამოაშრობენ და შემდგომი გადამუშავებით იღებენ ძვირფას ექსტრაქტებს;
ქიმიური შემადგენლობა
ვაზის სამკურნალო ნაწილები მდიდარია უნიკალური პოლიფენოლური ნაერთებით:
- წითელი ვაზის ფოთლები: შეიცავს დიდი რაოდენობით ფლავონოიდებს (კვერცეტინი, კემპფეროლი), ანთოციანინებს და ტანინებს;
- წიპწა: არის ოლიგომერული პროანთოციანიდინების (OPCs) უმდიდრესი წყარო. ეს ნაერთები წარმოადგენენ უძლიერეს ანტიოქსიდანტებს;
- ნაყოფის კანი (განსაკუთრებით წითელი ყურძნის): შეიცავს სტილბენოიდების ჯგუფის ნაერთს – რესვერატროლს, ასევე დიდი რაოდენობით ანთოციანინებს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ვაზის სხვადასხვა ნაწილის ექსტრაქტებს სპეციფიკური და კლინიკურად დადასტურებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- წითელი ვაზის ფოთლები: გააჩნია გამოხატული ვენოტონური და კაპილარების დამცავი მოქმედება. ის ამაგრებს ვენების კედლებს, ამცირებს მათ განვლადობას და ხელს უშლის სითხის შეკავებას ქსოვილებში (შეშუპება);
- წიპწა: მისი ექსტრაქტი არის უძლიერესი ანტიოქსიდანტი (ითვლება, რომ 20-50-ჯერ უფრო ძლიერია, ვიდრე C და E ვიტამინები). ის იცავს სისხლძარღვების კედლებში არსებულ კოლაგენსა და ელასტინს დაშლისგან, რითაც აუმჯობესებს მათ სიმტკიცესა და ელასტიურობას;
- კანი (რესვერატროლი): გამოირჩევა კარდიოპროტექტორული, ანთების საწინააღმდეგო და ანტი-ასაკობრივი თვისებებით. რესვერატროლი უკავშირდება "ფრანგულ პარადოქსს" – მოვლენას, როდესაც წითელი ღვინის ზომიერი მოხმარება დადებითად მოქმედებს გულ-სისხლძარღვთა სისტემაზე;
გამოყენება მედიცინაში:
- წითელი ვაზის ფოთლების ექსტრაქტი: ფართოდ გამოიყენება ქრონიკული ვენური უკმარისობის სამკურნალოდ. ეფექტურია სიმპტომების – ფეხების შეშუპების, ტკივილის, სიმძიმის შეგრძნებისა და ვარიკოზული ვენების დროს;
- წიპწის ექსტრაქტი: გამოიყენება როგორც ვენური უკმარისობის, ისე სხვა სისხლძარღვოვანი პრობლემების (მაგ., დიაბეტური რეტინოპათია, კაპილარების მომატებული მტვრევადობა) დროს. ასევე გამოიყენება როგორც მძლავრი ანტიოქსიდანტი;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ქართულ ხალხურ მედიცინაში ვაზის ფოთლების ნახარშს იყენებდნენ დიარეისა და სისხლდენის შესაჩერებლად (ტანინების შემცველობის გამო). ყურძენი და ღვინო კი უძველესი დროიდან ითვლებოდა მატონიზირებელ და სისხლის აღმდგენ საშუალებად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ვაზის ექსტრაქტები ზოგადად უსაფრთხოდ ითვლება, თუმცა მათ შეუძლიათ ურთიერთქმედება სისხლის გამათხელებელ მედიკამენტებთან (მაგ., ვარფარინი, ასპირინი) და გაზარდონ სისხლდენის რისკი. ამ მცენარის ექსტრაქტების სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი ან იღებთ სხვა მედიკამენტებს.