ასფურცელა (Tanacetum vulgare)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ასფურცელა (Tanacetum vulgare), ასევე ცნობილი როგორც ჩვეულებრივი პირეტრუმი, არის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, რომელიც გამოირჩევა ძლიერი, სპეციფიკური, ქაფურის მსგავსი არომატითა და კაშკაშა ყვითელი, ღილისებრი ყვავილებით. ისტორიულად, იგი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ანტიჰელმინთური (ჭიების საწინააღმდეგო) მცენარე იყო ევროპულ ხალხურ მედიცინაში. თუმცა, მისი ძლიერი მოქმედება განპირობებულია პოტენციურად ტოქსიკური ნივთიერებების შემცველობით, რის გამოც თანამედროვე ფიტოთერაპიაში მისი შიდა გამოყენება მკაცრად შეზღუდულია და მოითხოვს უდიდეს სიფრთხილეს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: რთულყვავილოვანთა (Asteraceae);
- გვარი: პირეტრუმი (Tanacetum);
- სახეობა: ჩვეულებრივი ასფურცელა (Tanacetum vulgare L.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივლისიდან სექტემბრამდე;
- ღერო: სწორმდგომი, დაღარული, ხშირად მოწითალო შეფერილობის, სიმაღლით 50-150 სმ, ზედა ნაწილში დატოტვილი;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, დიდი, ორმაგად ფრთისებრ-განკვეთილი, რაც მას გვიმრისებრ იერს აძლევს. ფოთლები მუქი მწვანეა და გასრესისას გამოყოფს ძლიერ, დამახასიათებელ არომატს;
- ყვავილები: პატარა, კაშკაშა ყვითელი, მილისებრი ყვავილები შეკრებილია მკვრივ, ბრტყელ, კალათა ყვავილედებში, რომლებიც თავის მხრივ ქმნიან ფარისებრ ყვავილედს. ყვავილებს არ გააჩნია გამოხატული გვირგვინის ფურცლები (ენისებრი ყვავილები);
- ნაყოფი: პატარა, მოგრძო, ხუთწახნაგოვანი თესლურა;
- ფესვები: ჰორიზონტალური, მხოხავი ფესურა;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ევროპასა და აზიის ზომიერ სარტყელში. იზრდება მდინარეების ნაპირებზე, გზის პირებზე, მდელოებსა და მიტოვებულ ადგილებში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ასფურცელას ყვავილედები (Flores Tanaceti) და იშვიათად, მთლიანი მიწისზედა ნაწილი – ბალახი (Herba Tanaceti).
შეგროვების წესები:
- ყვავილედები: აგროვებენ სრული ყვავილობის პერიოდში, ყვავილედის კალათებს ჭრიან ღეროს მცირე ნაწილთან ერთად. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებად ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს;
ქიმიური შემადგენლობა
ასფურცელა შეიცავს ძლიერმოქმედ ბიოაქტიურ ნაერთებს:
- ეთერზეთი (1-2%-მდე): მისი მთავარი და ყველაზე სახიფათო კომპონენტია მონოტერპენული კეტონი – თუიონი (Thujone), რომელიც ნეიროტოქსინს წარმოადგენს. ასევე შეიცავს ქაფურს, ბორნეოლს, პინენს;
- სესქვიტერპენული ლაქტონები (სიმწარეები): ტანაცეტინი;
- ფლავონოიდები: აკაცეტინი, ლუტეოლინი;
- ორგანული მჟავები, მთრიმლავი და ფისოვანი ნივთიერებები;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ასფურცელას ფარმაკოლოგიური მოქმედება ძირითადად განპირობებულია მისი ეთერზეთის, განსაკუთრებით კი თუიონის, თვისებებით.
- ანტიჰელმინთური (ჭიების საწინააღმდეგო): თუიონი პარალიზებას უწევს მრგვალ ჭიებს (ასკარიდები, ენტერობიუსი), რაც ხელს უწყობს მათ ორგანიზმიდან გამოდევნას;
- ნაღველმდენი და საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი: სიმწარეები და ფლავონოიდები აძლიერებენ ნაღვლისა და კუჭის წვენის სეკრეციას;
- ემენაგოგი (მენსტრუაციის გამომწვევი) და აბორტივაციული: ასტიმულირებს საშვილოსნოს კუნთების შეკუმშვას, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს მენსტრუაცია ან ორსულობის შეწყვეტა;
- ინსექტიციდური: მცენარის ეთერზეთი ეფექტურია მწერების (კოღოები, ბუზები, ტილები) დასაფრთხობად;
გამოყენება მედიცინაში:
თანამედროვე მედიცინაში, მასში შემავალი ტოქსიკური ნივთიერების – თუიონის – გამო, ასფურცელას შიდა გამოყენება პრაქტიკულად აღარ ხდება და მკაცრად შეზღუდულია. ისტორიულად, იგი გამოიყენებოდა მხოლოდ ექიმის მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ ასკარიდოზისა და ენტერობიოზის სამკურნალოდ.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ასფურცელა იყო ერთ-ერთი მთავარი საშუალება ნაწლავური პარაზიტების წინააღმდეგ. მის ნახარშს ასევე იყენებდნენ მენსტრუალური ციკლის მოსაწესრიგებლად და როგორც სიცხის დამწევ საშუალებას. გარეგანად, მის ნახარშს იყენებდნენ რევმატიული ტკივილების, პოდაგრისა და კანის დაავადებების (მაგ., მუნი) დროს კომპრესებისა და აბაზანების სახით.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ასფურცელა (Tanacetum vulgare) ტოქსიკური მცენარეა და მისი თვითნებური, უკონტროლო შიდა გამოყენება კატეგორიულად დაუშვებელია!
- დოზის გადაჭარბებამ შეიძლება გამოიწვიოს მძიმე მოწამვლა: გულისრევა, ღებინება, კრუნჩხვები, ცნობიერების დაკარგვა, ღვიძლისა და თირკმლის დაზიანება, და ზოგ შემთხვევაში – ლეტალური შედეგი;
- კატეგორიულად აკრძალულია ორსულობის დროს, რადგან ის იწვევს აბორტს;
- აკრძალულია ლაქტაციის პერიოდში და ბავშვთა ასაკში;
- დაუშვებელია გამოყენება ეპილეფსიის, ღვიძლისა და თირკმლის დაავადებების მქონე პირებში;
ამ მცენარის ნებისმიერი ფორმით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის ან კვალიფიციური ფიტოთერაპევტის კონსულტაცია, რომელიც შეაფასებს პოტენციურ სარგებელსა და რისკებს.