ენდრო (Rubia tinctorum)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ენდრო (Rubia tinctorum) არის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, რომელსაც კაცობრიობის ისტორიაში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს. ათასობით წლის განმავლობაში, მისი ფესვი წარმოადგენდა ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და მდგრად წითელ საღებავს, რომლითაც ღებავდნენ ქსოვილებს ძველი ეგვიპტიდან მოყოლებული. თუმცა, მისი, როგორც საღებავი მცენარის, ისტორიული მნიშვნელობის პარალელურად, ენდრო უძველესი დროიდან ცნობილია, როგორც უნიკალური სამკურნალო საშუალება. თანამედროვე მედიცინა ადასტურებს მის სპეციფიკურ უნარს, ხელი შეუწყოს თირკმლისა და შარდის ბუშტის კენჭების დაშლასა და გამოდევნას.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ენდროსებრნი (Rubiaceae);
- გვარი: ენდრო (Rubia);
- სახეობა: საღებავი ენდრო (Rubia tinctorum L.). საქართველოში ასევე გავრცელებულია იბერიული ენდრო (Rubia iberica);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლოვანი, მხვიარა ან გართხმული ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-აგვისტოში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში;
- ღერო: სუსტი, ოთხწახნაგოვანი, სიგრძით 1.5-2 მეტრამდე, დაფარულია ქვევით მიმართული ეკლისებრი ბეწვებით, რომლებითაც ეჭიდება სხვა მცენარეებს;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ღია მწვანე, ხეშეში, ლანცეტა ფორმის, განლაგებულია ღეროზე რგოლურად, 4-6 ცალი ერთად. ფოთლის კიდეები და ქვედა მხარეს ცენტრალური ძარღვი ასევე დაფარულია ეკლისებრი ბეწვებით;
- ყვავილები: პატარა, შეუმჩნეველი, მოყვითალო-მომწვანო, ხუთფურცლიანი, შეკრებილია ფოთლების უბეებში მცირე ზომის, ფაშარ ყვავილედებად;
- ნაყოფი: პატარა, წვნიანი, შავი ფერის კურკიანასებრი ნაყოფი;
- ფესვები: მძლავრი, ჰორიზონტალური ფესურა მრავალრიცხოვანი დამატებითი ფესვებით. ფესურისა და ფესვების გარეთა შრე მოწითალო-მოყავისფროა, ხოლო შიგნით – კაშკაშა ნარინჯისფერ-წითელი;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ხმელთაშუა ზღვის რეგიონიდან ცენტრალურ აზიამდე, კავკასიის ჩათვლით. იზრდება ბუჩქნარებში, ტყის პირებში, მდინარეების ნაპირებზე;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ენდროს ფესურა და ფესვები (Rhizoma et Radix Rubiae), რომლებსაც აგროვებენ მცენარის სიცოცხლის მესამე წლიდან.
შეგროვების წესები:
- ფესვები: თხრიან ადრე გაზაფხულზე ან გვიან შემოდგომაზე. ასუფთავებენ მიწისგან, არ რეცხავენ, აშრობენ ჩრდილში ან სპეციალურ საშრობებში 45-50°C ტემპერატურაზე. გაშრობისას ფესვების ფერი უფრო ინტენსიური წითელი ხდება;
ქიმიური შემადგენლობა
ენდროს ფესვები შეიცავს ანტრაქინონების ჯგუფის ნაერთებს, რომლებიც განაპირობებენ მის ფერსა და ფარმაკოლოგიურ აქტივობას:
- ანტრაქინონები და მათი გლიკოზიდები: მთავარი მოქმედი ნივთიერებებია ალიზარინი, პურპურინი, რუბერიტრინის მჟავა და სხვა. სწორედ ეს ნაერთები ანიჭებენ ფესვს წითელ ფერს;
- ირიდოიდული გლიკოზიდები;
- ორგანული მჟავები: ლიმონის, ვაშლის, ღვინის მჟავები;
- პექტინოვანი ნივთიერებები, შაქრები და ცილები;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ენდროს პრეპარატებს გააჩნია სპეციფიკური და კარგად შესწავლილი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- ლითოლიზური (კენჭების დამშლელი): ეს მისი მთავარი თვისებაა. ენდროს ექსტრაქტი ხელს უწყობს შარდსასქესო სისტემაში არსებული ფოსფატური და ოქსალატური კენჭების დაშლასა და გამოტუტვას. იგი მოქმედებს კენჭების სტრუქტურის გაფხვიერების გზით;
- სპაზმოლიზური: ადუნებს შარდსაწვეთებისა და შარდის ბუშტის გლუვი კუნთების სპაზმს, რაც აადვილებს ქვიშისა და წვრილი კენჭების უმტკივნეულო გამოდევნას;
- შარდმდენი (დიურეზული): ზრდის გამოყოფილი შარდის რაოდენობას, რაც ასევე ხელს უწყობს საშარდე გზების "გამორეცხვას";
გამოყენება მედიცინაში:
ენდროს სტანდარტიზებული ექსტრაქტები და მის საფუძველზე დამზადებული პრეპარატები გამოიყენება შარდკენჭოვანი დაავადების (უროლითიაზის) პროფილაქტიკისა და მკურნალობისთვის. ის განსაკუთრებით ეფექტურია:
- თირკმლისა და შარდის ბუშტის კენჭების (ფოსფატები, ოქსალატები) კომპლექსურ თერაპიაში;
- თირკმლის ჭვალით (კოლიკით) გამოწვეული ტკივილის შესამსუბუქებლად;
- კენჭების ქირურგიული მოცილების შემდეგ, ახალი კენჭების წარმოქმნის პროფილაქტიკისთვის;
შენიშვნა: ენდროს პრეპარატებით მკურნალობის დროს, შარდი იღებს მოწითალო-ვარდისფერ შეფერილობას, რაც ნორმალური მოვლენაა.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
გარდა სამკურნალო დანიშნულებისა, ენდროს ფესვი ათასწლეულების განმავლობაში იყო შეუცვლელი წითელი საღებავი. მას იყენებდნენ შალის, აბრეშუმისა და ბამბის ქსოვილების შესაღებად. საქართველოში ენდროთი ღებავდნენ სააღდგომო კვერცხებს. სამკურნალოდ, მის ნახარშს იყენებდნენ სიყვითლისა და შარდის შეკავების დროს.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ენდროს გამოყენებას აქვს სერიოზული უკუჩვენებები და მოითხოვს სიფრთხილეს.
- ზოგიერთი კვლევის თანახმად, ენდროში შემავალმა ნაერთმა (ალიზარინი) შეიძლება გამოავლინოს კანცეროგენული პოტენციალი ხანგრძლივი და მაღალი დოზებით გამოყენებისას. ამიტომ, დაუშვებელია თვითნებური, უკონტროლო მკურნალობა;
- უკუნაჩვენებია თირკმლის მწვავე და ქრონიკული უკმარისობის, გლომერულონეფრიტისა და კუჭის წყლულოვანი დაავადების დროს;
- კატეგორიულად აკრძალულია ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში;
ამ მცენარის შემცველი ნებისმიერი პრეპარატის მიღებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია და ზუსტი დიაგნოზი.