თავსისხლა (Sanguisorba officinalis)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: თავსისხლა (Sanguisorba officinalis) არის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, რომლის სახელიც პირდაპირ მიუთითებს მის მთავარ სამკურნალო თვისებაზე. როგორც ქართული "თავსისხლა", ისე ლათინური Sanguisorba (ლათ. sanguis – სისხლი, sorbere – შთანთქმა) მის უნარზე, შეაჩეროს სისხლდენა, მეტყველებს. ეს მცენარე უძველესი დროიდან ითვლებოდა ერთ-ერთ ყველაზე ძლიერ ბუნებრივ ჰემოსტატიკურ (სისხლაღმდგენ) და შემკვრელ საშუალებად. მისი ფესვების ექსტრაქტი დღემდე გამოიყენება ფიტოთერაპიაში სხვადასხვა სახის სისხლდენისა და ანთებითი პროცესების სამკურნალოდ.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ვარდისებრნი (Rosaceae);
- გვარი: თავსისხლა (Sanguisorba);
- სახეობა: სამკურნალო თავსისხლა (Sanguisorba officinalis L.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნისიდან სექტემბრამდე;
- ღერო: სწორმდგომი, დაღარული, ზედა ნაწილში დატოტვილი, სიმაღლით 30-100 სმ;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ძირითადად ფესვთანურ როზეტშია თავმოყრილი, კენტფრთისებრ-რთული, შედგება 7-17 მოგრძო-კვერცხისებრი, დაკბილული კიდეების მქონე ფოთოლაკისგან;
- ყვავილები: პატარა, მუქი წითელი ან მოშავო-მეწამული, გვირგვინის ფურცლების გარეშე. შეკრებილია ღეროს წვერზე მკვრივ, ოვალურ ან ცილინდრულ, თავთავისებრ ყვავილედებში;
- ნაყოფი: პატარა, ერთთესლიანი, ოთხწახნაგოვანი კაკლუჭა;
- ფესვები: სქელი, ჰორიზონტალური, გამერქნებული ფესურა მრავალრიცხოვანი დამატებითი ფესვებით. გარდანათალზე მუქი ყავისფერია, შიგნით – მოყვითალო;
- გავრცელება: გავრცელებულია ევროპის, აზიისა და ჩრდილოეთ ამერიკის ზომიერ სარტყელში. იზრდება ტენიან და ჭაობიან მდელოებზე, მდინარეებისა და ტბების ნაპირებზე;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება თავსისხლას ფესურა და ფესვები (Rhizoma cum radicibus Sanguisorbae). იშვიათად გამოიყენება მცენარის მიწისზედა ნაწილიც (ბალახი).
შეგროვების წესები:
- ფესურა და ფესვები: თხრიან შემოდგომაზე, მცენარის მიწისზედა ნაწილის გახმობის შემდეგ, ან ადრე გაზაფხულზე. ასუფთავებენ მიწისგან, რეცხავენ გამდინარე წყალში, ჭრიან და აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას ან საშრობში არაუმეტეს 45°C ტემპერატურაზე;
ქიმიური შემადგენლობა
თავსისხლას ფესურა და ფესვები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- მთრიმლავი ნივთიერებები (ტანინები): ეს არის მთავარი აქტიური კომპონენტები, რომელთა შემცველობა 20%-ს აღწევს. ძირითადად წარმოდგენილია პიროგალოლის ჯგუფის ტანინებით;
- ტრიტერპენული საპონინები: (სანგვისორბინი);
- ფლავონოიდები: (კემპფეროლი, კვერცეტინი);
- ორგანული მჟავები, ეთერზეთი, C ვიტამინი, კალციუმის ოქსალატი;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ტანინების უაღრესად მაღალი კონცენტრაციის გამო, თავსისხლას პრეპარატებს გააჩნია შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- სისხლდენის შემაჩერებელი (ჰემოსტატიკური): ეს მისი ყველაზე გამოხატული თვისებაა. იგი ავიწროებს სისხლძარღვებს და აჩქარებს სისხლის შედედებას, რაც ეფექტურად აჩერებს სხვადასხვა სახის კაპილარულ სისხლდენას;
- შემკვრელი (ასტრინგენტული): ქმნის დამცავ აპკს კანისა და ლორწოვანი გარსების ზედაპირზე, ამცირებს ანთებას და იცავს ქსოვილებს გაღიზიანებისგან;
- ანტიმიკრობული და ანტისეპტიკური: თრგუნავს მრავალი პათოგენური მიკროორგანიზმის, მათ შორის დიზენტერიისა და ტიფის გამომწვევი ბაქტერიების, ზრდას;
- ანთების საწინააღმდეგო: ამცირებს ანთებით პროცესებს;
გამოყენება მედიცინაში:
თავსისხლას თხევადი ექსტრაქტი და ნახარში გამოიყენება, როგორც ძლიერი სისხლაღმდგენი და შემკვრელი საშუალება:
- გინეკოლოგია: ჭარბი და გახანგრძლივებული მენსტრუალური სისხლდენის (მენორაგია), ასევე საშვილოსნოს სხვა სახის სისხლდენების დროს;
- გასტროენტეროლოგია: კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის სისხლდენების (მაგ., წყლულოვანი კოლიტი), სისხლიანი დიარეისა და დიზენტერიის კომპლექსურ თერაპიაში;
- პროქტოლოგია: ბუასილით (ჰემოროი) გამოწვეული სისხლდენის დროს;
- სტომატოლოგია: პირის ღრუსა და ღრძილების ანთებისა და სისხლდენის (გინგივიტი, სტომატიტი) დროს სავლებად;
- გარეგანი გამოყენება: ინფიცირებული და სისხლმდენი ჭრილობების, ტროფიკული წყლულებისა და დამწვრობის დასამუშავებლად;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში თავსისხლა ითვლებოდა უნივერსალურ საშუალებად ნებისმიერი სახის სისხლდენის – ცხვირიდან დაწყებული, შინაგანი სისხლდენებით დამთავრებული – შესაჩერებლად. მის ნახარშს ასევე სვამდნენ ტუბერკულოზით გამოწვეული სისხლიანი ხველის დროს.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: თავსისხლა ძლიერმოქმედი შემკვრელი და სისხლდენის შემაჩერებელი საშუალებაა.
- მისი პრეპარატების ხანგრძლივმა შიდა გამოყენებამ, ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, შეიძლება გამოიწვიოს ყაბზობა (შეკრულობა) და კუჭის ლორწოვანი გარსის გაღიზიანება;
- სიფრთხილით გამოიყენება თრომბოზისადმი მიდრეკილების მქონე პირებში, რადგან ზრდის სისხლის შედედების უნარს;
- კატეგორიულად აკრძალულია ორსულობის პერიოდში;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.