თეთრი მარწყვა-ბალახი (Lamium album)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: თეთრი მარწყვა-ბალახი (Potentilla alba) არის მოკრძალებული გარეგნობის მრავალწლოვანი მცენარე, რომელიც თანამედროვე ფიტოთერაპიაში ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან აღმოჩენად ითვლება ენდოკრინული სისტემის დაავადებების სამკურნალოდ. მიუხედავად იმისა, რომ იგი არ გამოირჩევა შთამბეჭდავი ზომით ან კაშკაშა ყვავილებით, მისი ფესურა შეიცავს უნიკალურ ბიოაქტიურ ნაერთთა კომპლექსს, რომელსაც გააჩნია ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციის მარეგულირებელი საოცარი უნარი. აღმოსავლეთ ევროპის ხალხურ მედიცინაში საუკუნეების განმავლობაში გამოიყენებოდა "ჩიყვის" სამკურნალოდ, დღეს კი მისი ეფექტურობა მეცნიერულად არის დადასტურებული.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ვარდისებრნი (Rosaceae);
- გვარი: მარწყვა-ბალახი (Potentilla);
- სახეობა: თეთრი მარწყვა-ბალახი (Potentilla alba L.);
- სიცოცხლის ფორმა: დაბალმზარდი, მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლიობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს აპრილ-ივნისში;
- ღერო: საყვავილე ღეროები წვრილია, წამოწეული, სიმაღლით 10-25 სმ;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ფესვთანური ფოთლები გრძელყუნწიანია, თათისებრ-რთული, შედგება 5 ლანცეტა ფორმის ფოთოლაკისგან. ფოთლის ზედაპირი მუქი მწვანეა, ქვედა კი დაფარულია ხშირი, აბრეშუმისებრი, თეთრი ბუსუსებით, რაც მას მოვერცხლისფრო იერს აძლევს;
- ყვავილები: თეთრი, შედარებით დიდი (დიამეტრით 3 სმ-მდე), ხუთფურცლიანი, მარწყვის ყვავილის მსგავსი;
- ნაყოფი: მშრალი, კაკლისებრი თესლურა;
- ფესვები: სქელი, გამერქნებული, მრავალთავა ფესურა. გარეგნულად მუქი ყავისფერია, შიგნით – ღია ფერის;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში. იზრდება ტყის პირებში, ველებსა და მდელოებზე, უპირატესობას ანიჭებს ღია, მზიან ადგილებს;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება თეთრი მარწყვა-ბალახის ფესურა და ფესვები (Rhizoma cum radicibus Potentillae albae). ასევე, ნაკლები კონცენტრაციით, აქტიურ ნივთიერებებს შეიცავს მცენარის მიწისზედა ნაწილიც.
შეგროვების წესები:
- ფესურა: აგროვებენ შემოდგომაზე, მცენარის მიწისზედა ნაწილის გახმობის შემდეგ. სამკურნალოდ ყველაზე ღირებულია 3-4 წლის მცენარის ფესურა, რადგან ამ დროს მასში აქტიური ნივთიერებების კონცენტრაცია მაქსიმალურია. ფესურას ასუფთავებენ, რეცხავენ და აშრობენ;
ქიმიური შემადგენლობა
თეთრი მარწყვა-ბალახის ფესურის უნიკალურობა მის რთულ ქიმიურ შემადგენლობაშია:
- ფლავონოიდები (კვერცეტინი) და ფენოლკარბონული მჟავები;
- ირიდოიდები და საპონინები;
- მთრიმლავი ნივთიერებები (ტანინები);
- მიკრო და მაკრო ელემენტები: განსაკუთრებით მდიდარია იოდით, თუთიით, სელენით, რკინით, სილიციუმით, მანგანუმით – ელემენტებით, რომლებიც აუცილებელია ფარისებრი ჯირკვლის ნორმალური ფუნქციონირებისთვის;
- ალბინინი: უნიკალური ნივთიერება, რომელსაც გააჩნია გამოხატული თირეოტროპული აქტივობა;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
თეთრი მარწყვა-ბალახის მთავარი ფარმაკოლოგიური თვისებაა მისი ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციის მარეგულირებელი მოქმედება.
- თირეოტროპული აქტივობა: მცენარის ექსტრაქტი მოქმედებს ჰიპოფიზზე, არეგულირებს თირეოტროპული ჰორმონის (TSH) გამომუშავებას, რაც თავის მხრივ აბალანსებს ფარისებრი ჯირკვლის მიერ თიროქსინისა (T4) და ტრიიოდთირონინის (T3) სეკრეციას;
- მორფოლოგიური სტრუქტურის ნორმალიზაცია: ხელს უწყობს ფარისებრი ჯირკვლის ქსოვილის დიფუზური და კვანძოვანი ცვლილებების უკუგანვითარებას, ამცირებს მის ზომას;
- უნივერსალური მარეგულირებელი: მისი უნიკალურობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის ეფექტურია როგორც ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციის დაქვეითების (ჰიპოთირეოზი), ისე მისი ფუნქციის გაძლიერების (ჰიპერთირეოზი) დროს, რადგან მოქმედებს არა როგორც მასტიმულირებელი ან დამთრგუნველი, არამედ როგორც მარეგულირებელი საშუალება;
გამოყენება მედიცინაში:
თეთრი მარწყვა-ბალახის პრეპარატები გამოიყენება ფარისებრი ჯირკვლის სხვადასხვა პათოლოგიის პროფილაქტიკისა და კომპლექსური თერაპიისთვის:
- დიფუზური და კვანძოვანი ჩიყვი;
- ჰიპერთირეოზი (თირეოტოქსიკოზი);
- ჰიპოთირეოზი;
- აუტოიმუნური თირეოიდიტი (ჰაშიმოტოს თირეოიდიტი);
- ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპერპლაზია;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
აღმოსავლეთ ევროპის (განსაკუთრებით უკრაინის, ბელარუსის) ხალხურ მედიცინაში თეთრი მარწყვა-ბალახი იყო ნომერ პირველი საშუალება "ჩიყვის" სამკურნალოდ. მის ფესურის ნახარშს სვამდნენ ხანგრძლივი კურსებით ფარისებრი ჯირკვლის გადიდების დროს. მას ასევე იყენებდნენ როგორც შემკვრელ საშუალებას დიარეის დროს.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: თეთრი მარწყვა-ბალახი ზოგადად უსაფრთხო მცენარედ ითვლება, თუმცა:
- ვინაიდან ის აქტიურად მოქმედებს ჰორმონალურ სისტემაზე, მისი გამოყენებისას აუცილებელია ენდოკრინოლოგის კონსულტაცია, განსაკუთრებით თუ პაციენტი უკვე იღებს ფარისებრი ჯირკვლის სამკურნალო სინთეზურ პრეპარატებს (L-თიროქსინი, მერკაზოლილი და ა.შ.);
- შეიძლება მსუბუქად დააქვეითოს არტერიული წნევა, ამიტომ სიფრთხილეა საჭირო ჰიპოტენზიის (დაბალი წნევა) მქონე პირებში;
- არ არის რეკომენდებული ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში კლინიკური კვლევების არარსებობის გამო;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმ-ენდოკრინოლოგთან.