კალგანი მარწყვა-ბალახი (Potentilla erecta)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: კალგანი მარწყვა-ბალახი, იგივე ძირწითელა (Potentilla erecta), არის მოკრძალებული, ყვითელყვავილიანი მცენარე, რომელიც ხშირად გვხვდება ევროპისა და აზიის მდელოებზე. თუმცა, მისი უბრალო გარეგნობის მიღმა იმალება უზარმაზარი ფარმაკოლოგიური ძალა, რომელიც მის სქელ, მუქ ფესურაშია კონცენტრირებული. საუკუნეების განმავლობაში, ევროპულ ფიტოთერაპიაში კალგანის ფესვი ითვლებოდა შეუცვლელ საშუალებად კუჭ-ნაწლავის მწვავე აშლილობების, დიარეისა და პირის ღრუს ანთებითი პროცესების სამკურნალოდ, რაც მის შემადგენლობაში შემავალი მთრიმლავი ნივთიერებების რეკორდულად მაღალი შემცველობითაა განპირობებული.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ვარდისებრნი (Rosaceae);
- გვარი: მარწყვა-ბალახი (Potentilla);
- სახეობა: სწორმდგომი მარწყვა-ბალახი, იგივე კალგანი (Potentilla erecta (L.) Raeusch.);
- სიცოცხლის ფორმა: მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს გვიანი გაზაფხულიდან ზაფხულის ბოლომდე;
- ღერო: წარმოადგენს დაბალმზარდ ბალახს წვრილი, მაგრამ გამძლე, აღმავალი ღეროებით, რომელთა სიმაღლე 10-დან 40 სმ-მდე მერყეობს;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ფესვთანური ფოთლები გრძელყუნწიანია და ყვავილობისას ხმება. ღეროსეული ფოთლები კი მჯდომარეა, სამნაკვთიანი, დიდი ზომის თანაფოთლებით, რაც ხუთნაკვთიანის იერს აძლევს;
- ყვავილები: ერთეული, კაშკაშა ყვითელი. მისი მთავარი განმასხვავებელი ნიშანია გვირგვინის **ოთხი ფურცელი**, რითაც ის მარტივად გამოირჩევა მარწყვა-ბალახის გვარის სხვა, ხუთფურცლიანი სახეობებისგან;
- ნაყოფი: კრებითი კაკლუჭა;
- ფესვები: სქელი, მრავალთავა, ჰორიზონტალური, გამერქნებული ფესურა, რომელიც გარედან მუქი ყავისფერია, ხოლო გადატეხვისას მოწითალო-ვარდისფერი და ჰაერზე სწრაფად წითლდება;
- გავრცელება: ფართოდაა გავრცელებული ევროპასა და აზიაში. იზრდება ტენიან მდელოებზე, ტყის პირებში, საძოვრებსა და ტორფიან ნიადაგებზე;
სამკურნალო ნაწილები
ფიტოთერაპიაში გამოიყენება ექსკლუზიურად მცენარის გამერქნებული, მუქი ფერის **ფესურა (Rhizoma Tormentillae)**.
შეგროვების წესები:
- ფესურა: თხრიან ადრე გაზაფხულზე ან გვიან შემოდგომაზე. კარგად ასუფთავებენ მიწისგან და წვრილი ფესვებისგან, რეცხავენ გამდინარე წყალში და აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას ან საშრობში 40-50°C ტემპერატურაზე;
ქიმიური შემადგენლობა
კალგანის ფესურა გამოირჩევა ტანინების, ანუ მთრიმლავი ნივთიერებების, რეკორდულად მაღალი შემცველობით, რაც მის მთავარ ფარმაკოლოგიურ ღირებულებას წარმოადგენს. იგი შეიცავს:
- მთრიმლავი ნივთიერებები (15-22%-მდე): ძირითადად კატექინური ტიპის ტანინები;
- ტრიტერპენული საპონინები: (მაგ., ტორმენტოზიდი);
- ფლავონოიდები, ფისები, ფენოლკარბონული მჟავები და სახამებელი;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
კალგანის მოქმედება ეფუძნება მის უძლიერეს შემკვრელ და ანთების საწინააღმდეგო თვისებებს.
- შემკვრელი (ასტრინგენტული): მისი მოქმედების მექანიზმი ემყარება ტანინების უნარს, გამოიწვიონ ქსოვილების ზედაპირული შრის ცილების კოაგულაცია. ეს ქმნის დამცავ ფენას, რომელიც ამცირებს კაპილარების განვლადობას, თრგუნავს ანთებას და იცავს ნერვულ დაბოლოებებს გაღიზიანებისგან;
- ანტიბაქტერიული და ანტივირუსული: თრგუნავს მრავალი პათოგენური ბაქტერიისა და ვირუსის ზრდას;
- სისხლდენის შემაჩერებელი (ჰემოსტატიკური): ავიწროებს წვრილ სისხლძარღვებს და აჩქარებს სისხლის შედედების პროცესს;
გამოყენება მედიცინაში:
კალგანის ექსტრაქტი და ნახარში გამოიყენება შემდეგი მდგომარეობების დროს:
- კუჭ-ნაწლავის მწვავე აშლილობები, რომელსაც თან ახლავს დიარეა (ენტერიტი, კოლიტი, დიზენტერია);
- პირის ღრუსა და ყელის სავლები ხსნარები სტომატიტის, გინგივიტის (ღრძილებიდან სისხლდენა) და ანგინის დროს;
- გარეგანი გამოყენება: სისხლმდენი ჭრილობების, ეგზემის, დამწვრობისა და ბუასილის დროს კომპრესებისა და აბაზანების სახით;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში კალგანი იყო პირველი დახმარება ნებისმიერი სახის დიარეის დროს. ფესურის ნახარშს იყენებდნენ როგორც შინაგანად, ისე გარეგანად. ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, მას ასევე იყენებდნენ ტყავის დასამუშავებლად და ბუნებრივი წითელი მელნის დასამზადებლად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: კალგანი არის ძლიერმოქმედი მცენარე, რომელიც გამოიყენება მხოლოდ მწვავე მდგომარეობების ხანმოკლე კურსებით.
- მისი პრეპარატების ხანგრძლივმა ან მაღალი დოზებით შიდა გამოყენებამ, ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, შეიძლება გამოიწვიოს კუჭის გაღიზიანება, გულისრევა და ყაბზობა (შეკრულობა);
- აფერხებს სხვა მედიკამენტებისა და მინერალების (განსაკუთრებით რკინის) შეწოვას კუჭ-ნაწლავის ტრაქტიდან;
- არ არის რეკომენდებული ორსულობის პერიოდში ექიმთან კონსულტაციის გარეშე;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე, განსაკუთრებით ქრონიკული დაავადებების დროს, აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.