მდოგვი (Sinapis / Brassica spp.)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: მდოგვი (Sinapis / Brassica spp.) არის ბევრად მეტი, ვიდრე უბრალოდ პოპულარული კულინარიული სუნელი. ეს არის უძველესი კულტურა, რომელსაც ათასობით წლის განმავლობაში იყენებდნენ როგორც რომაელები, ბერძნები, ისე ძველი ეგვიპტელები, არა მხოლოდ მისი მძაფრი გემოს, არამედ გამორჩეული სამკურნალო თვისებების გამო. მისი, როგორც ადგილობრივად გამაღიზიანებელი და გამახურებელი საშუალების, გამოყენება, განსაკუთრებით ცნობილი "მდოგვის საფენების" სახით, დღემდე რჩება ხალხური და ოფიციალური მედიცინის მნიშვნელოვან ნაწილად რესპირატორული და საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის დაავადებების დროს.
ბოტანიკური აღწერა
ტერმინი "მდოგვი" აერთიანებს ჯვაროსანთა ოჯახის რამდენიმე სახეობას.
- ოჯახი: ჯვაროსანნი ანუ კომბოსტოსებრნი (Brassicaceae);
- გვარი: სინაპისი (Sinapis) და ბრასიკა (Brassica);
- სახეობა: ძირითადი სამკურნალო და კულინარიული სახეობებია: თეთრი მდოგვი (Sinapis alba), შავი მდოგვი (Brassica nigra) და სარეპტის (ანუ აღმოსავლური) მდოგვი (Brassica juncea);
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: ერთწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-ივლისში, თესლი მწიფდება აგვისტოში;
- ღერო: სწორმდგომი, დატოტვილი, სახეობის მიხედვით შეიძლება 1.5 მეტრსაც მიაღწიოს სიმაღლეში;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ქვედა ფოთლები მსხვილი, ლირისებრ-ჩაჭრილი, ყუნწიანია, ხოლო ზედა ფოთლები – უფრო წვრილი და თითქმის მჯდომარე;
- ყვავილები: დამახასიათებელი კაშკაშა ყვითელი ფერის, ოთხფურცლიანი (ჯვრის ფორმის), შეკრებილია მტევნისებრ ყვავილედებში;
- ნაყოფი: წვრილი ჭოტი (პარკისებრი ნაყოფი), რომელიც სავსეა მცირე ზომის, სფერული თესლებით. თესლის ფერი სახეობის მიხედვით ვარირებს (ღია ყვითელი, ყავისფერი, შავი);
- ფესვები: მთავარღერძა ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: წარმოშობილია ხმელთაშუა ზღვის რეგიონიდან, ამჟამად კულტივირებული და გაველურებულია თითქმის მთელ მსოფლიოში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება მდოგვის მომწიფებული, გამხმარი თესლი (Semen Sinapis), რომლისგანაც ამზადებენ ფხვნილს, ზეთს და ცნობილ მდოგვის საფენებს.
შეგროვების წესები:
- თესლები: აგროვებენ მაშინ, როდესაც ჭოტები გაყვითლებას ან გამუქებას იწყებს, მაგრამ ჯერ კიდევ არ არის გახსნილი. მცენარეებს ჭრიან, აშრობენ და შემდეგ ცეხვავენ თესლების გამოსაცალკევებლად. თესლს საბოლოოდ აშრობენ და ინახავენ მშრალ, გრილ ადგილას;
ქიმიური შემადგენლობა
მდოგვის თესლის უნიკალური თვისებები განპირობებულია მისი რთული ქიმიური შემადგენლობით:
- გლიკოზიდები: ეს არის მთავარი აქტიური კომპონენტები. თეთრი მდოგვი შეიცავს სინალბინს, ხოლო შავი და სარეპტის მდოგვი – სინიგრინს;
- ფერმენტი მიროზინაზა: ინახება თესლის უჯრედებში გლიკოზიდებისგან განცალკევებით;
- ცხიმოვანი ზეთი (30-40%-მდე): მდიდარია უჯერი ცხიმოვანი მჟავებით;
- ლორწო და ცილოვანი ნივთიერებები;
მდოგვის დამახასიათებელ სიმძაფრეს იძლევა ეთერზეთი, რომელიც არ არსებობს მშრალ თესლში. იგი წარმოიქმნება მხოლოდ თესლის დაფქვის და წყალთან შერევის შემდეგ, როდესაც ფერმენტი მიროზინაზა შლის გლიკოზიდებს. სინიგრინისგან წარმოიქმნება ალილიზოთიოციანატი (მძაფრი, აქროლადი ეთერზეთი), ხოლო სინალბინისგან – აკრინილიზოთიოციანატი (ნაკლებად აქროლადი, მაგრამ მწველი).
ფარმაკოლოგიური თვისებები
მდოგვის მთავარი და ყველაზე ცნობილი ფარმაკოლოგიური თვისებაა ადგილობრივ გამაღიზიანებელი და გამახურებელი მოქმედება.
- გამაღიზიანებელი ეფექტი: ეთერზეთები (იზოთიოციანატები) ძლიერად აღიზიანებენ კანის ნერვულ დაბოლოებებს;
- რეფლექტორული მოქმედება: კანის გაღიზიანება იწვევს სისხლძარღვების რეფლექტორულ გაფართოებას არა მხოლოდ კანზე, არამედ უფრო ღრმად მდებარე ქსოვილებსა და ორგანოებში;
- ტკივილგამაყუჩებელი (გამფანტველი) ეფექტი: კანზე ძლიერი სტიმულის შექმნით, მდოგვი "აფანტავს" ყურადღებას ღრმად მდებარე ტკივილის კერიდან;
- ანთების საწინააღმდეგო: სისხლის მიდინების გაძლიერება აჩქარებს ანთებითი პროცესების გაწოვას;
- მადის აღმძვრელი: მცირე დოზით მიღებისას, აღიზიანებს პირის ღრუსა და კუჭის რეცეპტორებს, აძლიერებს კუჭის წვენის სეკრეციას;
გამოყენება მედიცინაში:
მდოგვი ძირითადად გამოიყენება გარეგანად, როგორც დამხმარე თერაპია:
- მდოგვის საფენები (ჩაფები): გამოიყენება სასუნთქი გზების დაავადებებისას (ბრონქიტი, პნევმონია, ტრაქეიტი);
- საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა: რადიკულიტი, ნევრიტი, მიოზიტი (კუნთების ანთება), ართრიტი;
- გაციება: გამოიყენება ფეხის გამახურებელი აბაზანების სახით (მშრალი მდოგვის ფხვნილი);
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში მდოგვის ფხვნილს აქტიურად იყენებენ სურდოსა და გაციების პირველივე ნიშნებისას – მას ყრიან შალის წინდებში და იცვამენ მთელი ღამით. მდოგვის ზეთს იყენებენ სახსრების ტკივილის დროს შესაზელად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: მდოგვი ძლიერმოქმედი და აგრესიული საშუალებაა!
- გარეგანი გამოყენება: დაუშვებელია მდოგვის საფენის დადება დაზიანებულ კანზე, ჭრილობებზე, ეგზემაზე ან დერმატიტზე. საფენის დატოვებამ 10-15 წუთზე ხანგრძლივად შეიძლება გამოიწვიოს კანის ძლიერი გაღიზიანება და ქიმიური დამწვრობა;
- დაუშვებელია მისი გამოყენება მაღალი ტემპერატურის (ცხელების) დროს;
- შიგნით მიღება: დიდი რაოდენობით მდოგვის მიღება იწვევს კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის მწვავე გაღიზიანებას. უკუნაჩვენებია გასტრიტის, კუჭის წყლულისა და თირკმელების ანთებითი დაავადებების დროს;
- ალერგია: მდოგვი ერთ-ერთი გავრცელებული ალერგენია;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე, განსაკუთრებით ბავშვებში ან მგრძნობიარე კანის მქონე პირებში, აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.