კინოა (Chenopodium quinoa)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: კინოა (Chenopodium quinoa), რომელსაც ინკები "ყველა მარცვლის დედას" (chisaya mama) უწოდებდნენ, არის არა ნამდვილი მარცვლეული, არამედ "ფსევდო-მარცვლეული", ამარანტისა და ისპანახის ბოტანიკური ნათესავი. წარმოშობით ანდების მაღალმთიანი რეგიონებიდან (პერუ, ბოლივია), ეს მცენარე ათასობით წლის განმავლობაში წარმოადგენდა ადგილობრივი ცივილიზაციების კვების ქვაკუთხედს. დღეს კინოა აღიარებულია გლობალურ "სუპერ საკვებად" (Superfood) მისი უნიკალური კვებითი პროფილის გამო: იგი ერთ-ერთია იმ მცირერიცხოვან მცენარეულ პროდუქტთაგან, რომელიც შეიცავს სრულყოფილ ცილას, ანუ ცხრავე შეუცვლელ ამინომჟავას.
ბოტანიკური აღწერა
კინოა არის ბალახოვანი მცენარე, შესაბამისად, ვიყენებთ სტანდარტულ ბოტანიკურ აღწერას.
- ოჯახი: ამარანტისებრნი (Amaranthaceae);
- გვარი: ნაცარქათამა (Chenopodium);
- სახეობა: კინოა (Chenopodium quinoa);
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: ერთწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ზაფხულში, თესლი მწიფდება შემოდგომაზე;
- ღერო: სწორმდგომი, ხშირად გამერქნებული, სიმაღლით 1-დან 3 მეტრამდე, ფერით შეიძლება იყოს მწვანე, წითელი ან მეწამული;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, ფართო, რომბისებრი ან სამკუთხა ფორმის, ხშირად დაფარულია წვრილი ბუსუსებით;
- ყვავილები: პატარა, შეუმჩნეველი, მომწვანო ფერის, შეკრებილია მჭიდრო და განშტოებულ საგველასებრ ყვავილედებში ღეროს წვერზე;
- ნაყოფი: მცირე ზომის, დისკისებრი თესლურა (რომელსაც ჩვენ "მარცვლად" ვიცნობთ). თესლის ფერი შეიძლება იყოს თეთრი, წითელი, შავი ან ყვითელი. თესლის გარსი ბუნებრივად დაფარულია საპონინების ფენით;
- ფესვები: მძლავრი მთავარღერძა ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: ბუნებრივად იზრდება სამხრეთ ამერიკაში, ანდების მთებში. ამჟამად კულტივირებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში მისი კვებითი ღირებულების გამო;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო და კვებითი მიზნებისთვის გამოიყენება კინოას თესლი (მარცვალი). ზოგიერთ კულტურაში საკვებად იყენებენ მის ახალგაზრდა ფოთლებსაც.
შეგროვების წესები:
- თესლები: მოსავალს იღებენ მცენარის სრული გაშრობის შემდეგ. კრიტიკულად მნიშვნელოვანია თესლის შემდგომი დამუშავება – მისი გულმოდგინედ გარეცხვა, რათა მოშორდეს მწარე და მომწამვლელი გლიკოზიდები, საპონინები, რომლებიც თესლის გარსზეა;
ქიმიური შემადგენლობა
კინოას თესლი გამოირჩევა უნიკალური ნუტრიენტული შემადგენლობით:
- სრულყოფილი ცილა (14-18%): შეიცავს ცხრავე შეუცვლელ ამინომჟავას, განსაკუთრებით მაღალია ლიზინის, მეთიონინისა და ცისტეინის შემცველობა, რაც იშვიათია მცენარეულ საკვებში;
- ბოჭკო (უჯრედისი): მდიდარია როგორც ხსნადი, ისე უხსნადი ბოჭკოთი, რაც აღემატება სხვა მარცვლეულის უმეტესობას;
- ფლავონოიდები: შეიცავს მძლავრ ანტიოქსიდანტებს, კერძოდ კვერცეტინსა (Quercetin) და კემპფეროლს (Kaempferol), ხშირად უფრო მაღალი კონცენტრაციით, ვიდრე კენკროვან კულტურებში;
- მინერალები: მაგნიუმის, მანგანუმის, რკინის, ფოსფორისა და თუთიის შესანიშნავი წყარო;
- ვიტამინები: B ჯგუფის ვიტამინები (განსაკუთრებით B6, B9-ფოლიუმის მჟავა) და ვიტამინი E;
- საპონინები: თესლის გარსზე არსებული ნაერთები, რომლებსაც აქვთ მწარე გემო და იცავენ მცენარეს მავნებლებისგან. ისინი უნდა ჩამოირეცხოს გამოყენებამდე;
- გლუტენის არარსებობა: კინოა ბუნებრივად არ შეიცავს გლუტენს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
კინოას სამკურნალო პოტენციალი განპირობებულია მისი, როგორც "ფუნქციური საკვების", თვისებებით:
- ანთების საწინააღმდეგო და ანტიოქსიდანტური: კვერცეტინი და კემპფეროლი ებრძვიან თავისუფალ რადიკალებს და ამცირებენ ორგანიზმში ქრონიკულ ანთებით პროცესებს;
- ჰიპოგლიკემიური: კინოას აქვს დაბალი გლიკემიური ინდექსი. მისი ცილებისა და ბოჭკოს კომბინაცია ხელს უწყობს სისხლში შაქრის დონის ნელ და სტაბილურ მატებას;
- ჰიპოქოლესტერინემიული: ხსნადი ბოჭკო ხელს უწყობს "ცუდი" ქოლესტერინის (LDL) დონის დაქვეითებას;
- საჭმლის მომნელებელი სისტემის მარეგულირებელი: მაღალი ბოჭკოვანი შემცველობა აუმჯობესებს ნაწლავთა პერისტალტიკას და ხელს უწყობს ჯანსაღი მიკროფლორის შენარჩუნებას;
გამოყენება მედიცინაში:
კინოა გამოიყენება, როგორც დიეტური კვების უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი:
- ცელიაკია (გლუტენის აუტანლობა): იგი ხორბლის, ჭვავისა და ქერის იდეალური, ნუტრიენტებით მდიდარი ალტერნატივაა;
- ვეგეტარიანული და ვეგანური კვება: წარმოადგენს სრულყოფილი მცენარეული ცილის საუკეთესო წყაროს;
- ტიპი 2 დიაბეტი: დაბალი გლიკემიური ინდექსის გამო რეკომენდებულია დიაბეტით დაავადებულთათვის;
- გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების პრევენცია: ხელს უწყობს ქოლესტერინის დონის კონტროლს;
- ანემია და ნუტრიენტული დეფიციტი: რკინის, მაგნიუმისა და ცილის მაღალი შემცველობის წყალობით, ებრძვის სისუსტესა და გამოფიტვას;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ანდების ხალხურ მედიცინაში კინოას იყენებდნენ არა მხოლოდ საკვებად, არამედ სამკურნალოდ. მის ფოთლებს იყენებდნენ ჭრილობების მოსაშუშებლად, ხოლო საპონინებისგან მიღებულ წყალს – როგორც ბუნებრივ ანტისეპტიკურ საშუალებას კანის გასაწმენდად. კინოას თესლები ითვლებოდა მეძუძური დედებისთვის რძის მოსამატებელ საშუალებად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: კინოას გამოყენებისას გასათვალისწინებელია ორი ძირითადი ფაქტორი:
- საპონინები: კატეგორიულად აუცილებელია კინოას თესლის გამოყენებამდე ცივი წყლით მანამდე რეცხვა, სანამ წყალი სრულიად გამჭვირვალე არ გახდება. საპონინების მოშორება აუცილებელია არა მხოლოდ მწარე გემოს გასანეიტრალებლად, არამედ იმიტომაც, რომ მათ შეუძლიათ კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის გაღიზიანება და ნუტრიენტების შეწოვის დაბლოკვა;
- ოქსალატები: კინოა, ისპანახის მსგავსად, შეიცავს ოქსალის მჟავას. პირებმა, რომლებსაც აქვთ თირკმელებში კენჭების (განსაკუთრებით ოქსალატური კენჭების) წარმოქმნისადმი მიდრეკილება, კინოა ზომიერად უნდა მოიხმარონ;
- ამ პროდუქტის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია, განსაკუთრებით ორსულობისა და ლაქტაციის პერიოდში;