ჩია (Salvia hispanica)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ჩია (Salvia hispanica), იგივე ესპანური სალბი, არის მცენარე, რომლის თესლებმაც ბოლო ათწლეულში "სუპერ საკვების" (Superfood) სტატუსი მოიპოვა. თუმცა, მისი ისტორია ახალი არ არის; იგი აცტეკებისა და მაიას ცივილიზაციების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კულტურა იყო ამარანტისა და სიმინდის გვერდით. მაიას ენაზე "ჩია" ნიშნავს "ძალას". მას "მორბენალთა საკვებსაც" უწოდებდნენ, რადგან მებრძოლები და შიკრიკები მის თესლს ენერგიისა და ამტანობისთვის იყენებდნენ. ჩიას თესლის უნიკალურობა მის ფენომენალურ ჰიდროფილურობაში (წყლის შეწოვის უნარი) და ომეგა-3 ცხიმოვანი მჟავების რეკორდულ შემცველობაში მდგომარეობს.
ბოტანიკური აღწერა
ჩია არის ბალახოვანი მცენარე, შესაბამისად, ვიყენებთ სტანდარტულ ბოტანიკურ აღწერას.
- ოჯახი: ტუჩოსანნი (Lamiaceae) - იმავე ოჯახს მიეკუთვნება, რასაც პიტნა, ბაზილიკი და სალბი;
- გვარი: სალბი (Salvia);
- სახეობა: ესპანური სალბი (Salvia hispanica L.);
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: ერთწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ზაფხულში, თესლი მწიფდება გვიან შემოდგომაზე;
- ღერო: სწორმდგომი, დატოტვილი, ტუჩოსანთათვის დამახასიათებელი ოთხწახნაგოვანი კვეთით, სიმაღლეში აღწევს 1.5 მეტრს;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მოპირდაპირედ განლაგებული, კვერცხისებრი, დაკბილული კიდეებით, დაფარული წვრილი ბუსუსებით;
- ყვავილები: წვრილი, ლურჯი, იისფერი ან თეთრი, შეკრებილია ღეროს წვერზე გრძელ, თავთავისებრ ყვავილედებში;
- ნაყოფი: (რასაც ჩვენ "თესლს" ვუწოდებთ) არის პატარა, ოვალური თესლურა, გლუვი, მბზინავი ზედაპირით. ფერი მერყეობს შავიდან და ნაცრისფრიდან თეთრამდე, ხშირად ჭრელი ლაქებით;
- ფესვები: მთავარღერძა ფესვთა სისტემა;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ცენტრალურ და სამხრეთ მექსიკასა და გვატემალაში. დღეს კულტივირებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო და კვებითი მიზნებისთვის გამოიყენება ექსკლუზიურად ჩიას თესლი (Semen Salviae hispanicae).
შეგროვების წესები:
- თესლები: მოსავალს იღებენ მაშინ, როდესაც მცენარის ყვავილედების უმეტესობა გახმება და გამუქდება. ღეროებს ჭრიან, აშრობენ, შემდეგ კი ცეხვავენ თესლების გამოსაცალკევებლად, რომლებსაც საგულდაგულოდ წმენდენ მინარევებისგან;
ქიმიური შემადგენლობა
ჩიას თესლი არის ნუტრიენტების უნიკალური კონცენტრატი:
- ბოჭკო (უჯრედისი): თესლის მასის დაახლოებით 30-40% ბოჭკოა, რომლის აბსოლუტური უმრავლესობა ხსნადია. სწორედ ეს ბოჭკო ქმნის ჩიას ცნობილ მუცილაგინოზურ გელს წყალთან კონტაქტისას;
- ომეგა-3 ცხიმოვანი მჟავები: ჩიას თესლი მცენარეულ სამყაროში ალფა-ლინოლენის მჟავის (ALA) უმდიდრესი წყაროა. მისი ცხიმების დაახლოებით 60% სწორედ ამ ომეგა-3 მჟავაზე მოდის;
- სრულყოფილი ცილა (15-20%): შეიცავს ცხრავე შეუცვლელ ამინომჟავას, რაც იშვიათია მცენარეული ცილის წყაროებისთვის;
- მინერალები: კალციუმის, ფოსფორის, მაგნიუმისა და მანგანუმის გამორჩეული წყარო. კალციუმს უფრო მეტს შეიცავს, ვიდრე რძე (წონით შეფარდებით);
- ანტიოქსიდანტები: მდიდარია ფენოლური ნაერთებით (ქლოროგენის მჟავა, კემპფეროლი, კვერცეტინი), რომლებიც იცავენ მის ცხიმებს დამჟავებისგან;
- გლუტენის არარსებობა: ბუნებრივად არ შეიცავს გლუტენს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ჩიას თესლის თვისებები პირდაპირ გამომდინარეობს მისი ორი მთავარი კომპონენტის – ხსნადი ბოჭკოს (გელი) და ომეგა-3-ის (ALA) მოქმედებიდან:
- საჭმლის მომნელებელი სისტემის მარეგულირებელი: წყალში გახსნისას წარმოქმნილი გელი მოქმედებს როგორც პრებიოტიკი (კვებავს ნაწლავის სასარგებლო ბაქტერიებს), აუმჯობესებს პერისტალტიკას, ებრძვის ყაბზობას და იწვევს სწრაფი დანაყრების (სატოტროპულ) შეგრძნებას, რაც წონაში კლებას უწყობს ხელს;
- ჰიპოგლიკემიური (შაქრის დამწევი): გელი ანელებს ნახშირწყლების დაშლას და შაქრის შეწოვას სისხლში, რაც ხელს უწყობს გლიკემიური დონის სტაბილიზაციას. ჩიას აქვს ძალიან დაბალი გლიკემიური ინდექსი;
- ჰიპოლიპიდემიური (ქოლესტერინის დამწევი): ხსნადი ბოჭკო უკავშირდება ნაღვლის მჟავებს და გამოდევნის "ცუდ" ქოლესტერინს (LDL) ორგანიზმიდან, ხოლო ომეგა-3 მჟავები ხელს უწყობს ტრიგლიცერიდების დონის შემცირებას;
- ანთების საწინააღმდეგო: ალფა-ლინოლენის მჟავა (ALA) ორგანიზმში ნაწილობრივ გარდაიქმნება სხვა ანთების საწინააღმდეგო ომეგა-3 მჟავებად, რაც ამცირებს ქრონიკულ ანთებით პროცესებს;
- ძვლოვანი სისტემის გამაჯანსაღებელი: კალციუმის, ფოსფორისა და მაგნიუმის მაღალი შემცველობა ხელს უწყობს ძვლოვანი ქსოვილის სიმტკიცის შენარჩუნებას;
გამოყენება მედიცინაში:
ჩიას თესლი გამოიყენება, როგორც ფუნქციური საკვები დანამატი:
- მეტაბოლური სინდრომი და ტიპი 2 დიაბეტი: სისხლში შაქრისა და ქოლესტერინის დონის რეგულირებისთვის;
- ჭარბი წონა და სიმსუქნე: დანაყრების შეგრძნების გასახანგრძლივებლად და მადის გასაკონტროლებლად;
- ქრონიკული ყაბზობა და დივერტიკულიტი;
- ცელიაკია (გლუტენის აუტანლობა): როგორც გლუტენის არმქონე, ნუტრიენტებით მდიდარი დანამატი;
- ვეგეტარიანული კვება: როგორც ომეგა-3-ის და სრულყოფილი ცილის წყარო;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
აცტეკები და მაიას ტომები ჩიას თესლს ფქვავდნენ და ამზადებდნენ ფქვილს (პინოლეს), რომელსაც ურევდნენ წყალში ან სხვა სასმელებში. ცნობილია სასმელი "ისკიატე" (Iskiate) – ჩიას თესლები, წყალი, ლიმონის წვენი და თაფლი – რომელსაც მორბენალი შიკრიკები კილომეტრების დასაფარად და ჰიდრატაციის შესანარჩუნებლად სვამდნენ.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ჩიას თესლის გამოყენება მოითხოვს ერთ-ერთი მთავარი წესის დაცვას!
- დახრჩობის რისკი: კატეგორიულად დაუშვებელია ჩიას მშრალი თესლის პირდაპირ პირში ჩაყრა და შემდეგ წყლის დაყოლება. თესლი ფენომენალურად სწრაფად იწოვს წყალს, ჯირჯვდება და შეუძლია საყლაპავი მილის ბლოკირება და დახრჩობა გამოიწვიოს. ჩიას თესლი ყოველთვის უნდა იყოს წინასწარ დამბალი (მინიმუმ 10-15 წუთი) სითხეში (წყალი, იოგურტი, წვენი) ან შერეული ტენიან საკვებში;
- საჭმლის მომნელებელი დისკომფორტი: ბოჭკოს მაღალი შემცველობის გამო, დიდი დოზით დაწყებამ შეიძლება გამოიწვიოს მუცლის შებერილობა, აირების დაგროვება ან დიარეა. რეკომენდებულია მცირე დოზებით დაწყება;
- ურთიერთქმედება მედიკამენტებთან: ომეგა-3-ის მაღალი შემცველობის გამო, სიფრთხილით გამოიყენება სისხლის გამათხელებელ პრეპარატებთან (მაგ. ვარფარინი) და წნევის დამწევ საშუალებებთან (შეიძლება გააძლიეროს მათი ეფექტი);
- ალერგია: იშვიათია, თუმცა შესაძლებელია, განსაკუთრებით იმ პირებში, ვისაც ალერგია აქვს მდოგვის ან სეზამის თესლზე;
ამ პროდუქტის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.