შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ქინძი (Coriandrum sativum) არის ერთ-ერთი უძველესი და ყველაზე ფართოდ გავრცელებული სანელებელი და სამკურნალო მცენარე მსოფლიოში. მისი გამოყენების ისტორია 5000 წელზე მეტს ითვლის – მას იცნობდნენ ძველ ეგვიპტეში, რომსა და საბერძნეთში. ქინძი უნიკალურია იმით, რომ წარმოადგენს ფაქტობრივად "ორ სხვადასხვა სანელებელს" ერთ მცენარეში: მის ახალ ფოთლებს (რომელსაც ხშირად კილანტროს/Cilantro უწოდებენ) და მის გამხმარ ნაყოფს (თესლს) (Coriander). ამ ორ ნაწილს სრულიად განსხვავებული არომატი, ქიმიური შემადგენლობა და სამკურნალო დანიშნულება აქვს. ქართულ სამზარეულოში ქინძის ფოთოლი შეუცვლელი ინგრედიენტია, ხოლო მისი თესლი ფართოდ გამოიყენება ფიტოთერაპიაში, როგორც საჭმლის მონელების კლასიკური ხელშემწყობი და მეჭეჭის საწინააღმდეგო საშუალება.
ბოტანიკური აღწერა
ქინძი არის ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე.
- ოჯახი: ქოლგოსანნი (Apiaceae) - იმავე ოჯახს მიეკუთვნება, რასაც კამა, ცერეცო და ოხრახუში;
- გვარი: ქინძი (Coriandrum);
- სახეობა: სათესი ქინძი (Coriandrum sativum L.);
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: ერთწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-ივლისში, ნაყოფი მწიფდება ივლის-სექტემბერში;
- ღერო: სწორმდგომი, წვრილად დაღარული, ზედა ნაწილში დატოტვილი, სიმაღლით 30-70 სმ;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: მცენარეს ახასიათებს ჰეტეროფილია (სხვადასხვა ფორმის ფოთლები). ფესვთანური ფოთლები (როზეტი) გრძელყუნწიანია, მთლიანი, სამნაკვთიანი ან ფრთისებრ-დანაკვეთული, ფართო სეგმენტებით (ოხრახუშის მსგავსი). ღეროს ზედა ფოთლები თითქმის უყუნწოა, ორმაგად და სამმაგად ფრთისებრ-დანაკვეთული წვრილ, ძაფისებრ სეგმენტებად (კამის მსგავსი);
- ყვავილები: წვრილი, თეთრი ან მკრთალი ვარდისფერი, შეკრებილია რთულ ქოლგა ყვავილედებში ღეროს წვერზე;
- ნაყოფი: (ხშირად "თესლს" უწოდებენ) არის მცირე ზომის, სფერული ან ოდნავ ოვალური, ორთესლურა, მოყვითალო-მოყავისფრო ფერის, დამახასიათებელი არომატით;
- ფესვები: თხელი, მთავარღერძა;
- გავრცელება: წარმოშობილია ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ რეგიონიდან, ამჟამად კულტივირებული და გაველურებულია მთელ მსოფლიოში;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება ქინძის მომწიფებული ნაყოფი (თესლი) (Fructus Coriandri) და ახალი ბალახი (ფოთლები) (Herba Coriandri).
შეგროვების წესები:
- ნაყოფი (თესლი): აგროვებენ მასობრივი მომწიფებისას (ივლის-აგვისტო), როდესაც ნაყოფის 60-70% გაყავისფრდება. მცენარეებს ჭრიან, აშრობენ ჩრდილში, შემდეგ ცეხვავენ და წმენდენ მინარევებისგან;
- ბალახი (ფოთლები): აგროვებენ ახალგაზრდა მცენარეებზე, მასიურ დაყვავილებამდე. სწორედ ამ პერიოდშია ფოთოლი ყველაზე არომატული. გამხმარი ქინძის ფოთოლი თითქმის კარგავს არომატს, ამიტომ სამკურნალოდ და კულინარიაში ძირითადად ნედლი სახით გამოიყენება;
ქიმიური შემადგენლობა
ქინძის ფოთლებსა და თესლს სრულიად განსხვავებული ქიმიური შემადგენლობა აქვთ:
ნაყოფის (თესლის) შემადგენლობა:
- ეთერზეთი (0.5-2.5%-მდე): მთავარი აქტიური კომპონენტია. მისი 60-80% მოდის ლინალოოლზე, რომელიც განაპირობებს თესლის სასიამოვნო, ყვავილოვან-ციტრუსოვან არომატს. ასევე შეიცავს პინენს, გერანიოლს, კამფორას;
- ცხიმოვანი ზეთი (18-25%-მდე): მდიდარია პეტროზელინის მჟავით;
- ცილები, მცირე რაოდენობით კუმარინები და ფლავონოიდები;
ბალახის (ფოთლების) შემადგენლობა:
- ეთერზეთი (0.1-0.2%): მისი არომატი განპირობებულია არა ლინალოოლით, არამედ ალიფატური ალდეჰიდებით (ძირითადად დეცენალი და დეკანალი). სწორედ ეს ალდეჰიდები იწვევს ზოგიერთ ადამიანში გენეტიკურად განპირობებულ "საპნის გემოს" შეგრძნებას;
- ვიტამინები: უმდიდრესი წყაროა ვიტამინი K, ასევე შეიცავს დიდი რაოდენობით ვიტამინ C-ს და ვიტამინ A-ს (ბეტა-კაროტინს);
- ფლავონოიდები და ანტიოქსიდანტები: (კვერცეტინი, რუტინი);
ფარმაკოლოგიური თვისებები
შემადგენლობის მსგავსად, ფარმაკოლოგიური თვისებებიც განსხვავებულია:
ნაყოფის (თესლის) თვისებები:
- მეჭეჭის საწინააღმდეგო (კარმინატიული) და სპაზმოლიზური: ეთერზეთი (ლინალოოლი) ადუნებს ნაწლავების გლუვი კუნთების სპაზმს, აუმჯობესებს აირების გამოდევნას და ხსნის მუცლის შებერილობას;
- საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი: აძლიერებს კუჭის წვენის სეკრეციას და აღვიძებს მადას;
- ნაღველმდენი: ხელს უწყობს ნაღვლის გამოყოფას;
- ანტიმიკრობული და ფუნგიციდური: ეთერზეთს გააჩნია ზომიერი ანტიბაქტერიული და სოკოს საწინააღმდეგო მოქმედება;
ბალახის (ფოთლების) თვისებები:
- ანტიოქსიდანტური: ვიტამინებისა და ფლავონოიდების მაღალი შემცველობის წყალობით, ებრძვის თავისუფალ რადიკალებს;
- დეტოქსიკაციური: პოპულარულ (თუმცა არა სრულად კლინიკურად დადასტურებულ) მედიცინაში, ითვლება, რომ ქინძის ფოთლებს შეუძლიათ ორგანიზმს დაეხმარონ მძიმე მეტალების (ვერცხლისწყალი, ტყვია) შეკავშირებასა და გამოდევნაში;
- K ვიტამინის წყარო: აუცილებელია სისხლის შედედების ნორმალური პროცესისა და ძვლის მეტაბოლიზმისთვის;
გამოყენება მედიცინაში:
ოფიციალურ მედიცინაში ძირითადად ქინძის ნაყოფი (თესლი) გამოიყენება:
- დისპეფსიური მოვლენები: მეტეორიზმი, მუცლის შებერილობა, კუჭ-ნაწლავის სპაზმები;
- მადის დაქვეითება და საჭმლის მონელების დარღვევები;
- კომპლექსურ თერაპიაში, როგორც ნაღველმდენი საშუალება;
- ქინძის ფოთლები გამოიყენება C და K ავიტამინოზის პროფილაქტიკისთვის;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ქინძის თესლის ნახარშს იყენებენ როგორც კუჭის "გამამაგრებელ", დამამშვიდებელ და მეჭეჭის საწინააღმდეგო საშუალებას. ქინძის ფოთლების წვენს იყენებდნენ ალერგიული გამონაყარის დროს ქავილის შესამსუბუქებლად. აიურვედაში ქინძი ითვლება "გამაგრილებელ" სანელებლად, რომელიც ამშვიდებს ანთებით პროცესებს.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ქინძი ზოგადად უსაფრთხოა კულინარიული დოზებით, თუმცა:
- ალერგია: შესაძლებელია ალერგიული რეაქცია, განსაკუთრებით იმ პირებში, ვისაც ალერგია აქვს ქოლგოსანთა ოჯახის სხვა მცენარეებზე (ნიახური, კამა, ცერეცო);
- ფოტომგრძნობელობა: ქინძის ბალახთან ინტენსიურმა კონტაქტმა (მაგ. მოსავლის აღებისას) და მზის სხივების ზემოქმედებამ შეიძლება მგრძნობიარე კანზე გამოიწვიოს დერმატიტი;
- ორსულობა: კულინარიული გამოყენება უსაფრთხოა, მაგრამ ქინძის ეთერზეთის ან კონცენტრირებული პრეპარატების მიღება დაუშვებელია, რადგან მას შეიძლება ჰქონდეს საშვილოსნოს მასტიმულირებელი ეფექტი;
- შხამიანი ორეულები: ქინძის ახალგაზრდა ფოთლები (როზეტი) შეიძლება აგვერიოს სხვა, მომწამვლელ ქოლგოსან მცენარეებში (მაგ. ლაქებიანი болиголов - Conium maculatum). დაუშვებელია ველური მცენარის შეგროვება ექსპერტის ცოდნის გარეშე;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.