ციმბირის კედარი (Pinus sibirica)

შესავალი

მოკლე მიმოხილვა: ციმბირის კედარი (Pinus sibirica), მიუხედავად მისი საყოველთაო სახელწოდებისა, ბოტანიკურად არაა ნამდვილი კედარი (გვარი *Cedrus*), არამედ ეკუთვნის ფიჭვის გვარს. ეს არის ციმბირის ტაიგის ერთ-ერთი ყველაზე დიდებული და მნიშვნელოვანი ხე, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა "ტაიგის მეფეს", "მკვებავს" და "აფთიაქარ-ხეს" უწოდებს. მისი სამკურნალო და კვებითი ღირებულება ლეგენდარულია – კედარი ადამიანს აძლევს უნიკალურ კედრის კაკალს, ძვირფას კედრის ზეთს, სამკურნალო ფისს (ჟივიცას) და ვიტამინებით მდიდარ წიწვებს. ეს არის მცენარე, რომლის თითქმის ყველა ნაწილი საუკუნეების განმავლობაში გამოიყენება ჯანმრთელობის შესანარჩუნებლად.

ბოტანიკური აღწერა

ციმბირის კედარი არის მაღალი, მარადმწვანე წიწვოვანი ხე.

• ოჯახი: ფიჭვისებრნი (Pinaceae);
• გვარი: ფიჭვი (Pinus);
• სახეობა: ციმბირის ფიჭვი, ანუ ციმბირის კედარი (Pinus sibirica Du Tour);
• სიცოცხლის ფორმა: ხე;
• ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი, დღეგრძელი (ცოცხლობს 500-800 წლამდე);
• სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნისში. გირჩები მწიფდება 14-15 თვის შემდეგ, მომდევნო წლის აგვისტო-სექტემბერში და თავისით ცვივა მიწაზე;
• ტანი (ღერო): მძლავრი, სწორი, სიმაღლეში აღწევს 35-45 მეტრს, დიამეტრით 2 მეტრამდე;
• ქერქი: ახალგაზრდა ხეებზე გლუვი, მონაცრისფრო-მომწვანოა, ასაკთან ერთად სქელდება, ღრმად იღარება და მუქი ყავისფერი ხდება;
• ფოთლები (წიწვები): გრძელი (8-14 სმ), რბილი, სამწახნაგოვანი, მუქი მწვანე, მოლურჯო ნაფიფქით. განლაგებულია კონებად, ერთ კონაში 5 წიწვი, რაც მას განასხვავებს ჩვეულებრივი ფიჭვისგან (რომელსაც 2 წიწვი აქვს);
• ყვავილები (გირჩაკები): მამრობითი გირჩაკები მოყვითალოა, მდედრობითი – მოწითალო-იისფერი;
• ნაყოფი (გირჩა): მსხვილი, კვერცხისებრი ან მოგრძო, 13 სმ-მდე სიგრძის, გამართული (იზრდება ზემოთ). თითოეული გირჩა შეიცავს 80-დან 150-მდე თესლს ("კედრის კაკალი");
• ფესვები: მძლავრი, მოკლე მთავარი ფესვითა და ფართოდ გაშლილი გვერდითი ფესვებით;
• გავრცელება: ძირითადი არეალია ციმბირის ტაიგა (დასავლეთ, შუა და აღმოსავლეთ ციმბირი), ურალი, ალთაი, ჩრდილოეთ მონღოლეთი;

სამკურნალო ნაწილები

ციმბირის კედარს სამართლიანად უწოდებენ უნივერსალურ მკურნალს. სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება:

• თესლი ("კედრის კაკალი"): როგორც საკვებად, ისე ზეთის გამოსახდელად;
• კედრის ზეთი: მიღებული ცივი გამოწურვით;
• ფისი (ოლეორეზინი), ცნობილი როგორც "ჟივიცა" (Живица);
• წიწვები და ახალგაზრდა ყლორტები;
• თესლის ნაჭუჭი და გირჩის ფარები;

შეგროვების წესები:

• გირჩები (თესლი): აგროვებენ სრული სიმწიფის პერიოდში (აგვისტო-სექტემბერი), როდესაც ისინი მიწაზე ცვივა. შეგროვებულ გირჩებს აშრობენ, შემდეგ კი სპეციალური მანქანებით ან ხელით არჩევენ თესლს. კედრის ზეთის მისაღებად იყენებენ მხოლოდ უმაღლესი ხარისხის, ნედლ თესლს და ცივი გამოწურვის მეთოდს;
• ფისი (ჟივიცა): აგროვებენ ვეგეტაციის პერიოდში ხის ტანზე გაკეთებული სპეციალური ნაჭდევებიდან. ფისი ბუნებრივად იცავს ხეს დაზიანებისა და ინფექციებისგან;
• წიწვები: საუკეთესოა ახალგაზრდა წიწვების შეგროვება გაზაფხულზე, თუმცა ვიტამინი C-ს მაქსიმალური შემცველობა ზამთრის პერიოდშია;

ქიმიური შემადგენლობა

კედრის სხვადასხვა ნაწილის ქიმიური შემადგენლობა უნიკალურია:

კედრის კაკლის (თესლის) შემადგენლობა:

• ცხიმოვანი ზეთი (60-70%-მდე): უმდიდრესია პოლიუჯერი ცხიმოვანი მჟავებით, მათ შორის პინოლენის მჟავა (უნიკალური, მხოლოდ ფიჭვისებრთათვის დამახასიათებელი), ლინოლის (ომეგა-6) და ოლეინის (ომეგა-9) მჟავები;
• ცილა (დაახ. 19%): შეიცავს 19 ამინომჟავას, მათ შორის ყველა შეუცვლელს (განსაკუთრებით მაღალია არგინინის შემცველობა);
• ვიტამინები: რეკორდული შემცველობა ვიტამინი E (ტოკოფეროლი), B ჯგუფის ვიტამინები (B1, B2, B3/PP), ვიტამინი P;
• მაკრო და მიკროელემენტები: ფოსფორის, მაგნიუმის, მანგანუმის, თუთიისა და სპილენძის უმდიდრესი წყარო;

ფისის (ჟივიცას) შემადგენლობა:

• ფისოვანი მჟავები (დაახ. 70%): აბიეტინის, ლამბერტიანის და სხვა მჟავები;
• ეთერზეთი (სკიპიდარი) (დაახ. 30%): შეიცავს პინენს, კარენს, ლიმონენს;

წიწვების შემადგენლობა:

• ვიტამინი C: (ძალიან მაღალი კონცენტრაცია), ბეტა-კაროტინი (პროვიტამინი A), ქლოროფილი, ეთერზეთები;

ფარმაკოლოგიური თვისებები

კედრის ზეთის თვისებები:

• გასტროპროტექტორული: იცავს და აღადგენს კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ლორწოვან გარსს, აჩქარებს ეროზიებისა და წყლულების შეხორცებას;
• ანტიოქსიდანტური: ვიტამინი E-ს მაღალი შემცველობის წყალობით, იცავს უჯრედის მემბრანებს დაჟანგვისგან;
• ჰიპოლიპიდემიური: უჯერი ცხიმოვანი მჟავები ხელს უწყობს "ცუდი" ქოლესტერინის დონის დაქვეითებას და ათეროსკლეროზის პროფილაქტიკას;
• იმუნომოდულატორული და ზოგადგამაჯანსაღებელი: აუმჯობესებს ნივთიერებათა ცვლას, ზრდის ფიზიკურ და გონებრივ შრომისუნარიანობას;

ფისის (ჟივიცას) თვისებები:

• ანტისეპტიკური და ბაქტერიციდული: ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ბუნებრივი ანტისეპტიკი. თრგუნავს ბაქტერიების, სოკოების და ვირუსების ზრდას;
• შეხორცების მასტიმულირებელი: აჩქარებს ჭრილობების, დამწვრობის, ტროფიკული წყლულებისა და კანის დაავადებების ეპითელიზაციას;
• ანთების საწინააღმდეგო და ტკივილგამაყუჩებელი (ადგილობრივად): შესაზელად გამოყენებისას აუმჯობესებს სისხლის მიმოქცევას და ხსნის ტკივილს სახსრებსა და კუნთებში;

გამოყენება მედიცინაში:

• კედრის ზეთი: გამოიყენება კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადების, ჰიპერაციდული გასტრიტის კომპლექსურ თერაპიაში. ასევე ათეროსკლეროზის პროფილაქტიკისთვის, იმუნიტეტის ასამაღლებლად, დერმატოლოგიაში (ეგზემა, ფსორიაზი);
• კედრის ფისი (ჟივიცა): გამოიყენება ძირითადად გარეგანად (კედრის ზეთში გახსნილი 5-20%-იანი ხსნარი). გამოიყენება ინფიცირებული ჭრილობების, დამწვრობის, ფურუნკულოზის, ჰერპესის სამკურნალოდ. ასევე ართრიტის, რადიკულიტის, მიოზიტის დროს შესაზელად;
• წიწვების ნახარში: გამოიყენება C-ავიტამინოზის პროფილაქტიკისა და მკურნალობისთვის, ასევე როგორც ამოსახველებელი საშუალება ბრონქიტისა და გაციების დროს (ინჰალაციები, აბაზანები);

გამოყენება ხალხურ მედიცინაში

ციმბირის ხალხურ მედიცინაში "ჟივიცა" ითვლებოდა უნივერსალურ წამლად. მას იყენებდნენ კბილის ტკივილის, მოტეხილობების, თვალის დაავადებების და ონკოლოგიური პათოლოგიების დროსაც კი. კედრის კაკლის ნაჭუჭის სპირტიან ნაყენს იყენებენ სახსრების დაავადებების, ოსტეოქონდროზისა და კუჭის აშლილობის დროს.

გაფრთხილება

გაფრთხილება: კედრის პროდუქტები, მიუხედავად უდიდესი სარგებლისა, ძლიერი ბიოლოგიური აქტივობით ხასიათდება.

• ალერგია: კედრის კაკალი, ზეთი და განსაკუთრებით ფისი (ჟივიცა) ძლიერი ალერგენებია. ფისის გამოყენებამდე აუცილებელია კანის სინჯის ჩატარება (მაჯის შიდა მხარეს დაწვეთება და 24 საათი დაკვირვება);
• ხარისხი: კედრის კაკალი და ზეთი სწრაფად იჟანგება (მწარდება) სინათლესა და სითბოში, რის გამოც კარგავს სამკურნალო თვისებებს და შეიძლება მავნეც გახდეს. ზეთი უნდა იყოს მხოლოდ ცივი გამოწურვის, შენახული მუქი შუშის ბოთლში, გრილ ადგილას;
• ფისის მიღება: სუფთა ფისის შიგნით მიღება დაუშვებელია. გამოიყენება მხოლოდ ზეთოვანი ხსნარები (მაგ. 5%-იანი), ექიმის კონსულტაციის შემდეგ;
• ორსულობა და ლაქტაცია: ფისის და მაღალი დოზით ზეთის მიღება დაუშვებელია ექიმის დანიშნულების გარეშე;

ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.