ადამის ფესვი (Tamus communis L.)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: ადამის ფესვი, რომლის ბოტანიკური სახელია ტამუს კომუნისი (Tamus communis), დიოსკორეასებრთა (Dioscoreaceae) ოჯახის მრავალწლოვანი მხვიარა ბალახოვანი მცენარეა. იგი გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და დასავლეთ აზიაში, მათ შორის საქართველოშიც. ხალხურ მედიცინაში მისი ხორცოვანი ფესურა (რომელსაც ხშირად ფესვს უწოდებენ) ცნობილი იყო, როგორც გარეგანი საშუალება სახსრების ტკივილის, სილურჯეების და რევმატიზმის დროს. თუმცა, აუცილებელია უდიდესი სიფრთხილე, რადგან მცენარის ყველა ნაწილი, განსაკუთრებით კი კენკრა, შხამიანია, ხოლო ფესურა შეიცავს ძლიერ გამაღიზიანებელ ნივთიერებებს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: დიოსკორეასებრნი (Dioscoreaceae).
- გვარი: ტამუსი (Tamus).
- სახეობა: Tamus communis L. (სინონიმი: Dioscorea communis (L.) Caddick & Wilkin).
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახოვანი ლიანა (მხვიარა მცენარე).
- ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი, მიწისზედა ნაწილი ზამთარში კვდება, ფესურა კი იზამთრებს.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფი (კენკრა) მწიფდება აგვისტო-ოქტომბერში.
- ღერო: წვრილი, მხვიარა, სიგრძეში 2-4 (ზოგჯერ 5) მეტრს აღწევს, ეხვევა სხვა მცენარეებს ან საყრდენს საათის ისრის მიმართულებით.
- ქერქი: არ გააჩნია (ბალახოვანი ღერო).
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, გრძელყუნწიანი, გულისებრი ფორმის, წაწვეტებული ბოლოთი, მთლიანკიდიანი, მუქი მწვანე, პრიალა ზედაპირით, გამოკვეთილი ძარღვებით.
- ყვავილები: პატარა, შეუმჩნეველი, მოყვითალო-მომწვანო, ერთსქესიანი. მცენარე ორსახლიანია (მამრობითი და მდედრობითი ყვავილები სხვადასხვა ეგზემპლარზეა). შეკრებილია წვრილ, იღლიურ მტევნისებრ ყვავილედებად.
- ნაყოფი: სფეროსებრი, წვნიანი კენკრა, დიამეტრით დაახლოებით 1 სმ. თავდაპირველად მწვანეა, სიმწიფეში კაშკაშა წითელ ფერს იღებს. შეკრებილია პატარა მტევნებად. ნაყოფი ძლიერ ტოქსიკურია!
- ფესვები (ფესურა): სქელი, ხორცოვანი, გორგლისებრი, არარეგულარული ფორმის მიწისქვეშა ფესურა, რომელიც შეიძლება საკმაოდ დიდ ზომას აღწევდეს. გარეგნულად მუქი ყავისფერი ან შავია, შიგნით თეთრი ან მოყვითალო, ლორწოვან-სახამებლიანი.
- გავრცელება: იზრდება ტენიან, ჩრდილიან ადგილებში – ფოთლოვან ტყეებში, ბუჩქნარებში, ხევების პირებზე, მდინარეების ნაპირებთან. გვხვდება ევროპის დიდ ნაწილში, ჩრდილოეთ აფრიკაში, დასავლეთ აზიასა და კავკასიაში, მათ შორის ფართოდაა გავრცელებული საქართველოში.
სამკურნალო ნაწილები
ხალხურ მედიცინაში სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენებოდა მცენარის ფესურა.
მნიშვნელოვანია ხაზგასმით აღინიშნოს: ადამის ფესურის გამოყენება ხდებოდა მხოლოდ გარეგანად და უდიდესი სიფრთხილით! მისი შინაგანი მიღება კატეგორიულად დაუშვებელია ტოქსიკურობის გამო!
შეგროვების წესები: ფესურებს თხრიან გვიან შემოდგომაზე, მიწისზედა ნაწილის გახმობის შემდეგ, ან ადრე გაზაფხულზე. აუცილებელია დამცავი ხელთათმანების გამოყენება, რადგან ახალი ფესურის წვენი ძლიერ აღიზიანებს კანს. ფესურას კარგად რეცხავენ ცივი წყლით, აცილებენ წვრილ ფესვებს, ჭრიან ნაჭრებად და აშრობენ კარგად განიავებად ადგილას ან საშრობში დაბალ ტემპერატურაზე.
ქიმიური შემადგენლობა
ადამის ფესურა შეიცავს ბიოლოგიურად აქტიურ, მაგრამ ამავდროულად, გამაღიზიანებელ და პოტენციურად ტოქსიკურ ნივთიერებებს:
- სტეროიდული საპონინები (დიოსცინი, გრაცილინი და სხვა): ეს ნივთიერებები იწვევენ ძლიერ გამაღიზიანებელ ეფექტს კანზე და ლორწოვან გარსებზე. შინაგანად მიღებისას ტოქსიკურია.
- კალციუმის ოქსალატის კრისტალები (რაფიდები): წვრილი, ნემსისებრი კრისტალები, რომლებიც მექანიკურად აღიზიანებენ კანსა და ლორწოვან გარსებს, იწვევენ ქავილს, წვას და შეშუპებას.
- ალკალოიდები: მცირე რაოდენობით, მათი ზუსტი სტრუქტურა და მოქმედება ნაკლებადაა შესწავლილი.
- გლიკოზიდები.
- ლორწო, სახამებელი, ცხიმოვანი ზეთები, მთრიმლავი ნივთიერებები.
შენიშვნა: მცენარის კენკრა შეიცავს განსაკუთრებით მაღალი კონცენტრაციის ტოქსიკურ ნივთიერებებს!
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ადამის ფესურის ფარმაკოლოგიური თვისებები ძირითადად დაკავშირებულია მის გარეგან, ადგილობრივ გამაღიზიანებელ მოქმედებასთან:
- რუბეფაციენტული (კანის გამწითლებელი): საპონინები და ოქსალატები აღიზიანებენ კანის რეცეპტორებს, იწვევენ სისხლძარღვების გაფართოებას და ადგილობრივი სისხლის მიმოქცევის გაძლიერებას (ჰიპერემია), რაც კანის გაწითლებით ვლინდება.
- ანთების საწინააღმდეგო (რეფლექსური): ტრადიციულად ითვლებოდა, რომ ადგილობრივი გაღიზიანებით გამოწვეული სისხლის მიმოქცევის გაძლიერება ხელს უწყობს ღრმად მდებარე ქსოვილებში ანთებითი პროდუქტების გაწოვას და ამცირებს ტკივილს. ამ ეფექტს თანამედროვე მედიცინა სკეპტიკურად უყურებს.
- ტკივილგამაყუჩებელი (ყურადღების გადატანის ეფექტი): კანის ძლიერმა გაღიზიანებამ შეიძლება დროებით შეასუსტოს ღრმა ტკივილის (მაგ., სახსრების) შეგრძნება.
მნიშვნელოვანია: შინაგანად მიღებისას საპონინებს და სხვა ნივთიერებებს აქვთ ტოქსიკური ეფექტი!
გამოყენება მედიცინაში: თანამედროვე ოფიციალურ მედიცინაში ადამის ფესვი (Tamus communis) არ გამოიყენება მისი ტოქსიკურობისა და დაუდასტურებელი ეფექტურობის გამო.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში ადამის ფესურას იყენებდნენ მხოლოდ და მხოლოდ გარეგანად, შემდეგი მდგომარეობების დროს:
- რევმატიზმი, ართრიტი, პოდაგრა, რადიკულიტი, იშიაზი, ლუმბაგო: ფესურის სპირტიანი ნაყენით ან ახალი ფესურის ფაფით (უდიდესი სიფრთხილით!) იზელდნენ მტკივან ადგილებს სისხლის მიმოქცევის გასაძლიერებლად და ტკივილის შესამსუბუქებლად.
- სილურჯეები, ჰემატომები: ითვლებოდა, რომ ფესურის საფენები აჩქარებდა სისხლჩაქცევების გაწოვას.
- მოყინვა (I ხარისხის): გამოიყენებოდა სისხლის მიმოქცევის აღსადგენად (ძალიან დიდი სიფრთხილით).
კატეგორიულად იკრძალებოდა მისი გამოყენება დაზიანებულ კანზე (ჭრილობა, ნაკაწრი)!
გაფრთხილება
გაფრთხილება: ადამის ფესვი (Tamus communis) ძლიერ შხამიანი მცენარეა!
- მისი კენკრა სასიკვდილოდ შხამიანია ბავშვებისთვის მცირე რაოდენობითაც კი!
- ფესურის შინაგანი მიღება კატეგორიულად დაუშვებელია! იწვევს ძლიერ მოწამვლას, პირღებინებას, დიარეას, სუნთქვის დათრგუნვას, კრუნჩხვებს და შესაძლოა ლეტალურ გამოსავალსაც.
- გარეგანი გამოყენებაც კი სახიფათოა! ახალმა ფესურამ ან მისმა წვენმა შეიძლება გამოიწვიოს კანის ძლიერი გაღიზიანება, სიწითლე, წყლულები, ბუშტუკები და ნეკროზიც კი. აუცილებელია დამცავი ხელთათმანების გამოყენება მასთან მუშაობისას.
- კატეგორიულად დაუშვებელია თვითმკურნალობა ადამის ფესვით! მისი გამოყენება ტრადიციულ მედიცინაშიც კი მოითხოვდა დიდ გამოცდილებას და სიფრთხილეს.
- შეინახეთ მცენარე და მისი ნაწილები ბავშვებისა და შინაური ცხოველებისთვის აბსოლუტურად მიუწვდომელ ადგილას!
- ნებისმიერი სახსროვანი თუ სხვა ტკივილის დროს აუცილებლად მიმართეთ ექიმს კვალიფიციური დიაგნოსტიკისა და უსაფრთხო მკურნალობისთვის.