დიდგულა (Sambucus nigra)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: დიდგულა, იგივე შავი ანწლი (Sambucus nigra), არის მცენარე, რომელიც ღრმად არის ფესვგადგმული ხალხურ მედიცინასა და მითოლოგიაში მთელი ევროპის მასშტაბით. მას უძველესი დროიდან მოიხსენიებდნენ როგორც "ბუნების აფთიაქს" მისი მრავალმხრივი სამკურნალო თვისებების გამო. დღესდღეობით, თანამედროვე სამეცნიერო კვლევები ადასტურებენ მის იმუნომოდულატორულ, ანტივირუსულ და ანტიოქსიდანტურ პოტენციალს, რის გამოც დიდგულა რჩება ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ და მოთხოვნად სამკურნალო მცენარედ, განსაკუთრებით სეზონური რესპირატორული დაავადებების დროს.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ადოქსასებრნი (Adoxaceae). ადრეულ კლასიფიკაციებში ხშირად მიაკუთვნებდნენ ცხრატყავასებრთა (Caprifoliaceae) ოჯახს.
- გვარი: დიდგულა (Sambucus).
- სახეობა: შავი დიდგულა (Sambucus nigra L.).
- სიცოცხლის ფორმა: მსხვილი, ფოთოლმცვენი ბუჩქი ან ტანდაბალი ხე, რომელიც სიმაღლეში 6-10 მეტრს აღწევს.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში, ხოლო ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.
- ღერო: ძლიერ დატოტვილი, დაფარული ღია ნაცრისფერი ქერქით. ახალგაზრდა ყლორტები მწვანეა. ტოტების გულგული რბილი და თეთრია.
- ქერქი: ასაკთან ერთად ქერქი ხდება ღრმად დაღარული, კორპისებრი, მონაცრისფრო-მოყავისფრო შეფერილობის.
- ფოთლები: მოპირისპირედ განლაგებული, რთული, კენტფრთისებრი, შედგება 5-7 მოგრძო-ლანცეტა ფორმის ფოთოლაკისგან. ფოთოლაკების კიდეები დაკბილულია. გასრესისას გამოყოფს დამახასიათებელ, არასასიამოვნო სუნს.
- ყვავილები: პატარა, კრემისფერ-თეთრი, ხუთგვირგვინიანი, შეკრებილია დიდ, ბრტყელ, ქოლგისებრ ყვავილედებში (ფარებში), რომელთა დიამეტრი 10-25 სმ-ს აღწევს. აქვთ ძლიერი, სასიამოვნო, ტკბილი სურნელი.
- ნაყოფი: პატარა, მბზინავი, სფეროსებრი კურკიანა ნაყოფი, რომელიც მწიფობისას მომწვანოდან მოშავო-იისფერ ფერს იღებს. ნაყოფები შეკრებილია მძიმე, ჩამოკიდებულ მტევნებში.
- ფესვები: ფართოდ გაშლილი, ზედაპირული ფესვთა სისტემა.
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და დასავლეთ აზიაში. ფართოდაა გავრცელებული საქართველოშიც. იზრდება ტყის პირებში, მდინარეების ნაპირებზე, ხევებსა და ბაღებში.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის ძირითადად გამოიყენება დიდგულას ორი ნაწილი: ყვავილები (Flores Sambuci) და მწიფე ნაყოფი (Fructus Sambuci). ზოგჯერ ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ქერქსა და ფოთლებსაც, თუმცა მათი გამოყენება განსაკუთრებულ სიფრთხილეს მოითხოვს.
შეგროვების წესები:
- ყვავილები: აგროვებენ სრული ყვავილობის პერიოდში, მზიან და მშრალ ამინდში. ჭრიან მთლიან ყვავილედებს და აშრობენ სწრაფად, ჩრდილიან, კარგად განიავებად ადგილას, რათა შეინარჩუნონ ფერი და არომატი.
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის დროს, როდესაც კენკრა მუქ იისფერ-შავ ფერს მიიღებს. ჭრიან მთლიან მტევნებს და შემდეგ აცლიან ნაყოფებს. ნაყოფის გამოყენება შეიძლება როგორც ნედლი (აუცილებლად თერმული დამუშავების შემდეგ), ისე გამხმარი სახით.
ქიმიური შემადგენლობა
დიდგულას სამკურნალო ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ყვავილები: ფლავონოიდები (რუტინი, კვერცეტინი, კემპფეროლი), ფენოლური მჟავები (ქლოროგენის მჟავა), ტრიტერპენები, ეთერზეთები, ლორწოვანი ნივთიერებები, კალიუმის მარილები.
- ნაყოფი: ანთოციანინები (ციანიდინ-3-გლუკოზიდი, ციანიდინ-3-სამბუბიოზიდი), რომლებიც ანიჭებენ მას მუქ ფერს, C და A ვიტამინები, ფლავონოიდები, ფენოლური მჟავები, შაქრები, პექტინოვანი ნივთიერებები.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
დიდგულას ყვავილებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ყვავილები: გამოირჩევა ძლიერი ოფლმდენი, სიცხის დამწევი, შარდმდენი და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედებით. ეს ეფექტები განპირობებულია ფლავონოიდებისა და ეთერზეთების კომპლექსური მოქმედებით.
- ნაყოფი: კლინიკური კვლევებით დადასტურებულია მისი გამოხატული ანტივირუსული, იმუნომოდულატორული და ანტიოქსიდანტური თვისებები. ანთოციანინებს შეუძლიათ შეაფერხონ ვირუსების (განსაკუთრებით გრიპის ვირუსის) უჯრედში შეღწევა და გამრავლება.
გამოყენება მედიცინაში:
- ყვავილების ნახარში და ნაყენი: გამოიყენება როგორც ოფლმდენი საშუალება გაციების, გრიპის, ბრონქიტისა და ზედა სასუნთქი გზების სხვა ანთებითი დაავადებების დროს.
- ნაყოფის ექსტრაქტი და სიროფი: გამოიყენება გრიპისა და გაციების პროფილაქტიკისა და მკურნალობისთვის, იმუნიტეტის გასაძლიერებლად. კვლევები აჩვენებს, რომ დიდგულას ექსტრაქტის მიღება მნიშვნელოვნად ამცირებს გრიპის სიმპტომების ხანგრძლივობასა და სიმძიმეს.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში დიდგულას გამოყენების არეალი კიდევ უფრო ფართოა. მისგან ამზადებენ ჩაის, სიროფს, მურაბას, ღვინოს. ყვავილების ნახარშს იყენებენ პირის ღრუსა და ყელში სავლებად ანგინისა და სტომატიტის დროს. ნაყოფის სიროფი ითვლება საუკეთესო იმუნიტეტის გამაძლიერებელ საშუალებად ზამთრის პერიოდში.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: კატეგორიულად დაუშვებელია დიდგულას უმი (თერმულად დაუმუშავებელი) ნაყოფის, ფოთლების, ქერქისა და თესლების გამოყენება, რადგან ისინი შეიცავენ ტოქსიკურ ნივთიერებებს (ციანოგენურ გლიკოზიდებს), რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიოს მძიმე მოწამვლა. ნაყოფი გამოყენებამდე აუცილებლად უნდა დამუშავდეს მაღალ ტემპერატურაზე (მოხარშვა, გამოშრობა). ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სხვა მედიკამენტებს ან გაქვთ ქრონიკული დაავადებები.