კრაზანა (Hypericum perforatum) - სრული ბოტანიკური აღწერა
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: კრაზანა (Hypericum perforatum) ფართოდ გავრცელებული მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა, რომელიც მიეკუთვნება კრაზანასებრთა ოჯახს. ცნობილია თავისი სამკურნალო თვისებებით და საუკუნეების განმავლობაში გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. გვხვდება ევროპაში, აზიაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში კრაზანა ფართოდაა გავრცელებული, განსაკუთრებით მშრალ მდელოებზე, ტყის პირებსა და გზისპირებზე.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: კრაზანასებრნი (Hypericaceae).
- გვარი: კრაზანა (Hypericum).
- სახეობა: ჩვეულებრივი კრაზანა (Hypericum perforatum).
- სიცოცხლის ფორმა: ბალახი.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლოვანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს ივნის-აგვისტოში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.
- ღერო: სწორმდგომი, ორწახნაგოვანი, შიშველი, ზედა ნაწილში დატოტვილი, 30-80 სმ სიმაღლის.
- ქერქი: ღერო დაფარულია გლუვი, მოყვითალო-მომწვანო ან მოწითალო-ყავისფერი ქერქით.
- ფოთლები: მოპირისპირედ განლაგებული, მოგრძო-ელიფსური ან კვერცხისებრი ფორმის, მთლიანკიდიანი, შიშველი, მუქი მწვანე, მრავალრიცხოვანი გამჭვირვალე წერტილებით (ეთერზეთოვანი ჯირკვლები).
- ყვავილები: შეკრებილია ფარისებრ-საგველა ყვავილედებად, ოქროსფერ-ყვითელი, ხუთფურცლიანი, მრავალრიცხოვანი მტვრიანებით.
- ნაყოფი: სამბუდიანი, მრავალთესლიანი კოლოფი. თესლი წვრილია, მოგრძო, მუქი ყავისფერი.
- ფესვები: აქვს მთავარღერძიანი ფესვთა სისტემა, მრავალრიცხოვანი დამატებითი ფესვებით.
- გავრცელება: ფართოდაა გავრცელებული ზომიერ სარტყელში. საქართველოში იზრდება თითქმის ყველგან - ველებზე, მდელოებზე, ტყის პირებზე, გზისპირებზე, მთის ფერდობებზე.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება კრაზანას ყვავილებიანი ღეროები (ბალახი). აგრეთვე, ზოგიერთ შემთხვევაში, გამოიყენება ფოთლებიც.
შეგროვების წესები: კრაზანას ბალახს აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში (ივნის-აგვისტო), მზიან ამინდში. ჭრიან ღეროს ზედა ნაწილს (დაახლოებით 20-30 სმ სიგრძის) ყვავილებთან და ფოთლებთან ერთად. აშრობენ ჩრდილში, კარგად განიავებულ ადგილას, თხელ ფენად გაშლილს, ან საშრობებში არაუმეტეს 40°C ტემპერატურაზე. გამხმარ ბალახს აქვს სუსტი, თავისებური სუნი და მომწარო-მწკლარტე გემო. ინახავენ მშრალ, გრილ, სინათლისგან დაცულ ადგილას არაუმეტეს 3 წლის განმავლობაში.
ქიმიური შემადგენლობა
კრაზანას ბალახი შეიცავს მრავალ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას, მათ შორის:
- ფლავონოიდები: (ჰიპეროზიდი, რუტინი, კვერცეტინი, კვერციტრინი, იზოკვერციტრინი).
- ანტრაცენწარმოებულები: (ჰიპერიცინი, ფსევდოჰიპერიცინი).
- ეთერზეთები: (პინენი, მირცენი, ლიმონენი და სხვ.).
- მთრიმლავი ნივთიერებები.
- ფისები.
- საპონინები.
- C ვიტამინი.
- კაროტინი.
- ნიკოტინის მჟავა.
- ორგანული მჟავები.
ფარმაკოლოგიური თვისებები
კრაზანას პრეპარატებს გააჩნია მრავალმხრივი ფარმაკოლოგიური მოქმედება:
- ანტიდეპრესანტული: ჰიპერიცინი და ფსევდოჰიპერიცინი აინჰიბირებენ მონოამინოოქსიდაზას (MAO) და სეროტონინის უკუმიტაცებას, რაც იწვევს ნეირომედიატორების (სეროტონინის, ნორადრენალინის, დოფამინის) კონცენტრაციის ზრდას ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში.
- ანთების საწინააღმდეგო: ფლავონოიდები და სხვა ნივთიერებები ამცირებენ ანთებით პროცესებს.
- ანტიმიკრობული: ეთერზეთები და სხვა ნივთიერებები ავლენენ ანტიმიკრობულ აქტივობას ზოგიერთი ბაქტერიის, ვირუსის და სოკოს მიმართ.
- შარდმდენი: ფლავონოიდები ხელს უწყობენ ორგანიზმიდან ჭარბი სითხის გამოდევნას.
- ნაღველმდენი: აუმჯობესებს ნაღვლის წარმოქმნას და გამოყოფას.
- სპაზმოლიზური: ხსნის გლუვი კუნთების სპაზმს.
- შემახორცებელი: ხელს უწყობს ქსოვილების რეგენერაციას.
- ფოტოსენსიბილიზაციის გამომწვევი: ჰიპერიცინი ზრდის კანის მგრძნობელობას ულტრაიისფერი სხივების მიმართ (საჭიროა სიფრთხილე მზეზე ყოფნისას).
გამოყენება მედიცინაში: კრაზანას პრეპარატები გამოიყენება შემდეგი დაავადებების და მდგომარეობების დროს:
- მსუბუქი და საშუალო სიმძიმის დეპრესია, შფოთვა, ნევროზები.
- საჭმლის მომნელებელი სისტემის დაავადებები (გასტრიტი, კოლიტი, ქოლეცისტიტი, დისკინეზია).
- პირის ღრუს და ყელის ანთებითი დაავადებები (სტომატიტი, გინგივიტი, ფარინგიტი, ტონზილიტი).
- კანის დაავადებები (ჭრილობები, დამწვრობები, წყლულები, დერმატიტი).
- სახსრების დაავადებები (ართრიტი, რევმატიზმი).
- შარდ-სასქესო სისტემის დაავადებები (ცისტიტი, ურეთრიტი).
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში კრაზანა გამოიყენება გაცილებით ფართოდ, ვიდრე ოფიციალურ მედიცინაში. მას იყენებენ როგორც შინაგანად (ნაყენის, ნახარშის, ჩაის სახით), ასევე გარეგანად (კომპრესების, აბაზანების, გამოსავლების სახით). სხვადასხვა ქვეყნის ხალხურ მედიცინაში კრაზანას იყენებენ:
- რუსეთში: კუჭ-ნაწლავის დაავადებების, გაციების, რევმატიზმის, ნევრალგიის დროს.
- ბულგარეთში: ღვიძლის დაავადებების, დიარეის, უძილობის დროს.
- პოლონეთში: ჭრილობების, დამწვრობების, კანის დაავადებების სამკურნალოდ.
- საფრანგეთში: როგორც შარდმდენი, ნაღველმდენი და მატონიზირებელი საშუალება.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: კრაზანას პრეპარატების გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან. განსაკუთრებით თუ გაქვთ ქრონიკული დაავადებები, იღებთ რაიმე მედიკამენტს (მათ შორის, ანტიდეპრესანტებს, ანტიკოაგულანტებს, ორალურ კონტრაცეპტივებს), ხართ ორსულად ან ძუძუთი კვებავთ ბავშვს. კრაზანას თვითნებურმა გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი გვერდითი ეფექტები, მათ შორის, ფოტოსენსიბილიზაცია (კანის მომატებული მგრძნობელობა მზის სხივების მიმართ). კრაზანა არ არის მედიკამენტი და ის არ ცვლის ექიმის მიერ დანიშნულ მკურნალობას.