შავი მოცვი (Vaccinium myrtillus)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: შავი მოცვი, ხშირად მოხსენიებული როგორც ევროპული მოცვი ან ბილბერი (Vaccinium myrtillus), არის ველურად მზარდი ბუჩქი, რომლის მუქი, თითქმის შავი ნაყოფი უძველესი დროიდან ფასობდა არა მხოლოდ როგორც საკვები, არამედ როგორც მძლავრი სამკურნალო საშუალება. მისი, როგორც მხედველობის გამაუმჯობესებელი მცენარის, რეპუტაცია ლეგენდარულია, თუმცა თანამედროვე ფიტოთერაპიაში მისი გამოყენების არეალი გაცილებით ფართოა. დღეს, შავი მოცვი მეცნიერულად აღიარებულია, როგორც ანთოციანინების ერთ-ერთი უმდიდრესი წყარო, რაც განაპირობებს მის უნიკალურ უნარს, დაიცვას სისხლძარღვები და გააუმჯობესოს თვალის ჯანმრთელობა.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: მანანასებრნი (Ericaceae).
- გვარი: მოცვი (Vaccinium).
- სახეობა: ჩვეულებრივი მოცვი (Vaccinium myrtillus L.).
- სიცოცხლის ფორმა: დაბალმზარდი, ფოთოლმცვენი ბუჩქი, სიმაღლით 15-50 სმ.
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი.
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფი მწიფდება ივლის-სექტემბერში.
- ღერო: სწორმდგომი, მწვანე, მკვეთრად წახნაგოვანი და დატოტვილი.
- ქერქი: ასაკოვან ღეროებზე ქერქი მონაცრისფრო-ყავისფერია.
- ფოთლები: მორიგეობით განლაგებული, კვერცხისებრი, წვრილად დაკბილული კიდეებით, ღია მწვანე ფერის.
- ყვავილები: პატარა, ზარისებრი, მომწვანო-ვარდისფერი, ერთეული, ჩამოკიდებული ფოთლების უბეებში.
- ნაყოფი: სფეროსებრი კენკრა, დიამეტრით 6-10 მმ, მოშავო-იისფერი, დაფარული ცვილისებრი ნაფიფქით, რომელიც ადვილად სცილდება. კულტივირებული ლურჯი მოცვისგან განსხვავებით, შავი მოცვის რბილობი და წვენი ინტენსიური მუქი იისფერია და ძლიერად ღებავს კანსა და პირის ღრუს.
- ფესვები: გრძელი, მხოხავი ფესურა, რომელიც ქმნის ფართო კოლონიებს.
- გავრცელება: გავრცელებულია ევროპისა და ჩრდილოეთ აზიის ტყის ზონაში, მათ შორის კავკასიაში. საქართველოში იზრდება მთის ტყეებში, სუბალპურ და ალპურ ზონებში, უპირატესობას ანიჭებს მჟავე, ტენიან ნიადაგებს.
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო მიზნებისთვის გამოიყენება შავი მოცვის მწიფე ნაყოფი (Fructus Myrtilli), როგორც ახალი, ისე გამხმარი სახით, და ფოთლები (Folium Myrtilli).
შეგროვების წესები:
- ნაყოფი: აგროვებენ სრული სიმწიფის პერიოდში, ხელით ან სპეციალური სავარცხლების გამოყენებით. აშრობენ სპეციალურ საშრობებში 50-60°C ტემპერატურაზე ან კარგად განიავებად, ჩრდილიან ადგილას.
- ფოთლები: აგროვებენ მცენარის ყვავილობის პერიოდში. აშრობენ ჩრდილში, თხელ ფენად გაშლილს.
ქიმიური შემადგენლობა
შავი მოცვის ნაწილები მდიდარია ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით:
- ნაყოფი: უმდიდრესია ანთოციანინებით (ანთოციანოზიდებით), რომლებიც წარმოადგენენ პიგმენტებს და განაპირობებენ კენკრის მუქ ფერს. ასევე შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს (ტანინებს), C და B ჯგუფის ვიტამინებს, კაროტინოიდებს, პექტინს, ორგანულ მჟავებს (ლიმონის, ვაშლის, ქარვის).
- ფოთლები: შეიცავს დიდი რაოდენობით მთრიმლავ ნივთიერებებს, ფლავონოიდებს, ტრიტერპენულ ნაერთებს და ნაერთ გლუკოქინინს (მირიტილინი).
ფარმაკოლოგიური თვისებები
შავი მოცვის ფოთლებსა და ნაყოფს განსხვავებული ფარმაკოლოგიური თვისებები ახასიათებს:
- ნაყოფი: ანთოციანინების წყალობით, ნაყოფს გააჩნია გამოხატული ანტიოქსიდანტური, ანთების საწინააღმდეგო და კაპილარების დამცავი (ვასოპროტექტორული) თვისებები. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მისი რეტინოპროტექტორული ეფექტი – ის აუმჯობესებს თვალის ბადურის სისხლმომარაგებას, აჩქარებს მხედველობის პიგმენტის, როდოპსინის, აღდგენას და აძლიერებს მხედველობას დაბალი განათების პირობებში (ღამის მხედველობა). გამხმარი ნაყოფი, ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, მოქმედებს როგორც შემკვრელი საშუალება.
- ფოთლები: ტანინების მაღალი შემცველობის გამო, ფოთლებს აქვს შემკვრელი და ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება. ტრადიციულად, მას ასევე მიაწერენ ჰიპოგლიკემიურ (სისხლში შაქრის დამწევ) ეფექტს, გლუკოქინინის შემცველობის გამო.
გამოყენება მედიცინაში:
- ნაყოფის ექსტრაქტი და ჩაი: გამოიყენება სხვადასხვა ოფთალმოლოგიური პრობლემის დროს: ღამის სიბრმავე, დიაბეტური და ჰიპერტონული რეტინოპათია, ბადურის დეგენერაციული ცვლილებები. ასევე, გამოიყენება პერიფერიული სისხლის მიმოქცევის გასაუმჯობესებლად (მაგ., ვენების ვარიკოზული გაგანიერება, კაპილარების მომატებული მტვრევადობა). გამხმარი ნაყოფის ნახარში გამოიყენება როგორც შემკვრელი საშუალება დიარეის დროს.
- ფოთლების ნახარში: იშვიათად, როგორც დამხმარე საშუალება პირის ღრუს ანთებითი პროცესების დროს სავლებად და დიარეის სამკურნალოდ.
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში შავი მოცვის ნაყოფის ნახარში და კისელი პოპულარული საშუალებაა ბავშვთა დიარეის სამკურნალოდ. ფოთლების ჩაის იყენებდნენ შაქრიანი დიაბეტის საწყის სტადიებზე სისხლში შაქრის დონის დასარეგულირებლად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: შავი მოცვის ნაყოფი ზოგადად უსაფრთხოდ ითვლება. ფოთლების ხანგრძლივმა და ჭარბმა გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი ეფექტები. ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებლად გაიარეთ კონსულტაცია ექიმთან, განსაკუთრებით თუ ხართ ორსულად, გაქვთ ლაქტაციის პერიოდი, იღებთ სისხლის გამათხელებელ ან შაქრის დამწევ მედიკამენტებს.