პირშუშხა (Armoracia rusticana)
შესავალი
მოკლე მიმოხილვა: პირშუშხა (Armoracia rusticana) არის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, რომელიც ფართოდ არის ცნობილი თავისი ძლიერი, ცხარე და მძაფრი გემოთი. იგი არა მხოლოდ პოპულარული სანელებელია მსოფლიოს მრავალ სამზარეულოში, არამედ უძველესი დროიდან გამოიყენება, როგორც მძლავრი სამკურნალო საშუალება. ჯვაროსანთა ოჯახის სხვა წარმომადგენლების (მდოგვი, ვასაბი) მსგავსად, პირშუშხას ძალა მის ფესვშია, რომელიც დაზიანებისას გამოყოფს აქროლად ნაერთებს. ეს ნაერთები განაპირობებენ მის, როგორც ბუნებრივი "ანტიბიოტიკისა" და სისხლის მიმოქცევის მასტიმულირებლის, რეპუტაციას.
ბოტანიკური აღწერა
- ოჯახი: ჯვაროსანთა ანუ კომბოსტოსებრნი (Brassicaceae);
- გვარი: პირშუშხა (Armoracia);
- სახეობა: სოფლის პირშუშხა (Armoracia rusticana G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.);
- სიცოცხლის ფორმა: დიდი ზომის, მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე;
- ხანგრძლივობა: მრავალწლიანი;
- სიმწიფის პერიოდი: ყვავილობს მაის-ივნისში;
- ღერო: სწორმდგომი, დაღარული, დატოტვილი, სიმაღლით 1.5 მეტრამდე;
- ქერქი: როგორც ბალახოვან მცენარეს, ქერქი არ გააჩნია;
- ფოთლები: ფესვთანური ფოთლები ძალიან დიდია (სიგრძით 60 სმ-მდე), მოგრძო-ოვალური, გულისებრი ფუძით და დაკბილული კიდეებით. ღეროსეული ფოთლები უფრო მცირე ზომისაა;
- ყვავილები: თეთრი, ოთხფურცლიანი (ჯვაროსანთათვის დამახასიათებელი), შეკრებილია მრავალყვავილიან, ფარისებრ მტევნებში;
- ნაყოფი: პატარა, ოვალური ჭოტაკი. თესლს იშვიათად იმწიფებს;
- ფესვები: მცენარის მთავარი ნაწილი. მსხვილი, ხორციანი, ცილინდრული, თეთრი ფერის მთავარღერძა ფესვი. სანამ ფესვი დაუზიანებელია, მას თითქმის არ აქვს სუნი, თუმცა მისი გახეხვის ან გაჭრისას გამოყოფს უაღრესად მძაფრ, ცხარე, თვალებისა და ცხვირის ლორწოვანი გარსის გამაღიზიანებელ არომატს;
- გავრცელება: ბუნებრივად გავრცელებულია სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპასა და დასავლეთ აზიაში. კულტივირებულია მთელ მსოფლიოში. ადვილად ველურდება და ვრცელდება ვეგეტატიურად;
სამკურნალო ნაწილები
სამკურნალო და კულინარიული მიზნებისთვის გამოიყენება პირშუშხას ახალი ან გამხმარი ფესვი (Radix Armoraciae).
შეგროვების წესები:
- ფესვები: თხრიან შემოდგომაზე, პირველი ყინვების შემდეგ, როდესაც მცენარის მიწისზედა ნაწილი ხმება. ამ დროს ფესვი ყველაზე მეტ აქტიურ ნივთიერებას შეიცავს. ფესვს ასუფთავებენ, რეცხავენ და ინახავენ გრილ, ნესტიან ადგილას (მაგ., სარდაფში, ქვიშაში) ან ხეხავენ და ინახავენ ძმარში;
ქიმიური შემადგენლობა
პირშუშხას უნიკალური თვისებები განპირობებულია მისი ქიმიური შემადგენლობით, რომელიც მცენარის უჯრედების დაზიანებისას აქტიურდება:
- გლუკოზინოლატები: ფესვი შეიცავს გლიკოზიდ სინიგრინს;
- ფერმენტი მიროზინაზა: ინახება მცენარის უჯრედებში სინიგრინისგან განცალკევებით;
- ალილის იზოთიოციანატი (მდოგვის ზეთი): ფესვის გახეხვისას, ფერმენტი მიროზინაზა შლის სინიგრინს და წარმოქმნის ამ აქროლად, მძაფრი სუნისა და გემოს მქონე ნაერთს, რომელიც პირშუშხას მთავარ აქტიურ კომპონენტს წარმოადგენს;
- ვიტამინები და მინერალები: ძალიან მდიდარია C ვიტამინით, ასევე შეიცავს B ჯგუფის ვიტამინებს, კალიუმს, კალციუმს, მაგნიუმს და ფოსფორს;
ფარმაკოლოგიური თვისებები
ალილის იზოთიოციანატის წყალობით, პირშუშხას გააჩნია შემდეგი ფარმაკოლოგიური თვისებები:
- ანტიმიკრობული: არის მძლავრი ბუნებრივი ანტიბიოტიკი, რომელიც ეფექტურად ებრძვის ბაქტერიებსა და სოკოებს, განსაკუთრებით სასუნთქ და საშარდე გზებში;
- კანის გამაღიზიანებელი (რუბეფაციენტული): გარეგანი გამოყენებისას იწვევს კანის გაწითლებას და სისხლის მიმოქცევის ლოკალურ გაძლიერებას, რაც ხელს უწყობს ანთების კერიდან ტოქსინების გამოდევნას და ტკივილის შემსუბუქებას;
- ამოსახველებელი (მუკოლიზური): ხელს უწყობს ბლანტი ნახველის გათხელებასა და ამოღებას ბრონქებიდან და სინუსებიდან;
- საჭმლის მონელების მასტიმულირებელი: აძლიერებს კუჭის წვენის სეკრეციას და აუმჯობესებს მადას;
გამოყენება მედიცინაში:
- რესპირატორული სისტემა: გამოიყენება სინუსიტის, ბრონქიტის, გაციებისა და გრიპის დროს, როგორც ამოსახველებელი და ანტიმიკრობული საშუალება;
- საშარდე სისტემა: როგორც დამხმარე საშუალება ცისტიტისა და საშარდე გზების სხვა ინფექციების კომპლექსურ თერაპიაში;
- გარეგანი გამოყენება: კომპრესების სახით რევმატიზმის, ართრიტის, რადიკულიტისა და კუნთების ტკივილის დროს;
გამოყენება ხალხურ მედიცინაში
ხალხურ მედიცინაში გახეხილი პირშუშხა თაფლთან ერთად კლასიკური საშუალებაა ხველისა და გაციების სამკურნალოდ. მის კომპრესებს იყენებდნენ თავის ტკივილის (იდებდნენ კეფაზე) და სახსრების ტკივილის დროს. იგი ასევე ითვლებოდა საუკეთესო მადის მომგვრელ და ცხიმიანი საკვების მოსანელებელ საშუალებად.
გაფრთხილება
გაფრთხილება: პირშუშხა ძალიან ძლიერმოქმედი და გამაღიზიანებელი საშუალებაა!
- გარეგანი გამოყენებისას დაუშვებელია კომპრესის კანზე ხანგრძლივად გაჩერება (მაქს. 5-15 წუთი), რადგან მან შეიძლება გამოიწვიოს ძლიერი დამწვრობა და წყლულები. სასურველია კანზე ზეთის წასმა კომპრესის დადებამდე;
- შიდა გამოყენებისას, მაღალმა დოზებმა შეიძლება გამოიწვიოს კუჭ-ნაწლავის ლორწოვანი გარსის ძლიერი გაღიზიანება, ღებინება და დიარეა;
- უკუნაჩვენებია კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადების, გასტრიტის, კოლიტისა და თირკმლის მძიმე დაავადებების დროს;
- არ არის რეკომენდებული ორსულობის, ლაქტაციის პერიოდში და მცირეწლოვან ბავშვებში;
ამ მცენარის სამკურნალო მიზნით გამოყენებამდე აუცილებელია ექიმის კონსულტაცია.